دانشنامه الکترونیکی زنان
دانشنامه الکترونیکی زنان (ویکی زنان) یک دایره‌المعارف در بستر مدیا ویکی است که توسط تالار تخصصی مطالعات زنان سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در دست تدوین و بارگذاری است.
اهمیت دانشنامه الکترونیکی زنان
دانشنامه الکترونیکی زنان در راستای ملی بودن سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با هدف امکان دستیابی پژوهشگران به منابع پراکنده چاپی موجود در باب مسائل و عناوین مرتبط با زنان در تالار تخصصی مطالعات زنان کتابخانه ملی تدوین می‌شود. این دانشنامه در بستر ویکی مدیا بارگذاری شده است. البته استفاده از بستر مدیا ویکی بدین معنا نیست که مانند صفحات ویکی‌پدیا مطالب آن قابل ویرایش توسط هر فردی باشد و یا هر نویسنده‌ای بتواند مطلبی را بارگذاری کند. به همین سبب از ذکر نام ویکی برای عنوان دانشنامه خودداری شده و دانشنامه الکترونیکی جایگزین این عنوان شده است. ترجمه انگلیسی آن Electronic Women Encyclopedia است که با استفاده از سرواژه آن Ewopedia ساخته شده است.
هدف غایی هر دانشنامه اطلاع‌رسانی است. این دانشنامه نیز می‌کوشد اطلاعات مربوط به زنان را با اولویت زن در ایران بیان کرده و توضيح اجمالی در باب تمامی مسائل مرتبط با زنان شامل مفاهیم، نظریه‌ها، باورها، نام‌ها، آیین‌ها و... در اختیار پژوهشگر قرار دهد. مقاله‌های دانشنامه برای افراد یا مخاطب خاصی تدوین نمی‌شود و تلاش می‌شود تا اطلاعات پایه به مخاطبان عام داده شود و با منابع مناسب مخاطبان خاص را به بستر معتبری از منابع رهنمون کند.
کاوش‌های وب و مجازی امروزه جای خود را به استفاده از کتب مرجع داده است. این مسئله خطر نشر گسترده مطالب غیر موثق و استناد به این مطالب را در همه سطوح افزایش داده است. از سوی دیگر وجود دانشنامه‌های سخت‌افزاری که عموماً از حجم و قیمت بالایی برخوردارند و بیشتر در تالار کتب مرجع کتابخانه‌ها جای دارند برای عموم و در تمامی ساعات شبانه‌روز قابل دسترسی نیستند. در جهانی که سرعت حرف اول را می‌زند و زمان از ارزش بسیار بالایی در پژوهش برخوردار است دانشنامه‌های مجازی (الکترونیکی) با قابلیت استفاده در هر زمان و مکان و با قابلیت به روزرسانی دائمی بسیار مورد نیاز است. این دانشنامه‌ها امروزه به جهت هزینه کمتر، دسترسی سریع‌تر، آسان‌تر و جهانی، امکان جستجوهای متعدد در یک مدخل و دامنه بسیار گسترده‌تر مدخل‌ها، امکان جستجو در یک موضوع خاص (مثلاً پوشاک یا حجاب و نمایش تمامی مدخل‌های بارگذاری شده ذیل آن موضوع) مورد اقبال بسیاری از پژوهشگران است. به علاوه سبب افزایش سطح آگاهی واقعی مردم شده و به گسترش دانش کمک شایانی می‌کند و مانع از گسترش مطالب غیر معتبر می‌شود. تدوین چنین دایره‌المعارفی از آن رو از اهمیت شایانی برخوردار است که جای خالی آن هم در ایران و هم در جهان اسلام به شدت احساس می‌شود.
از آنجا که توسعه و برنامه‌ریزی بدون مطالعه تطبیقی امکان‌پذیر نیست این دانشنامه الکترونیکی امکان مطالعه تطبیقی بین موضوعات خاص در زمان یا مکان مورد نظر را ممکن می‌سازد. به عنوان نمونه بررسی زنان نماینده مجلس در دوره پهلوی دوم نشان می‌دهد بسیاری از آنها دارای مدرک سیکل بوده‌اند، در کل دوران نمایندگی حتی یک مرتبه هم نطقی ایراد نکرده‌اند و بیشتر آنها همسر یا خواهر یکی دیگر از نمایندگان بوده است. این مطالعه تطبیقی صرفاً با یک جستجوی ساده «زنان نماینده مجلس» یا «مجلس شورای ملی» ممکن می‌شود. به همین ترتیب می‌توان نمایندگان زن مجلس شورای ملی با نمایندگان زن مجلس شورای اسلامی، زنان سیاستمدار در ادوار مختلف، محتوی و تعداد نشریات دوره پهلوی با نشریات دوره پس از انقلاب اسلامی، قوانین حمایت از زنان در دوره پهلوی با پس از انقلاب اسلامی، تعداد پزشکان فوق تخصص زن قبل و پس از انقلاب، تعداد زنان اقتصاددان، نوع حجاب زنان در ادوار مختلف و غیره را بررسی تطبیقی نمود و از رهگذر این بررسی کارآمدی‌ها را دریافت و تقویت کرد و ناکارآمدی‌ها را چاره نمود.
هدف تدوینگران این دانشنامه این است که منابع نوشتاری اعم از کتاب‌ها یا نوشته‌های پراکنده را که هر کدام به بخشی از موضوعات مربوط به زنان می‌پردازند گرد آورده، مرجع جامعی برای اهل تحقیق فراهم آورند تا با زدودن افکار ناشایست نسبت به زنان و نیز ارج نهادن به جایگاه زن در طول تاریخ گامی به سوی حل معضلات زنان برداشته و در گستره‌ای که توانایی‌های زنان از چشم‌ها دور نگهداشته شده و فرزانگی، پایداری، هوشیاری و وفاداریشان در پهنه تاریخ دیده نشد بستری فراهم آورند تا برآنان که تاریخ را مذکر می‌خوانند ثابت گردد که تنها تاریخ است که به دست افراد مذکر نگاشته شده و حال آن که بار ساختن همه جوامع بشری به دوش زنان و مردان به طور برابر بوده است.
مزیت دانشنامه الکترونیکی زنان
مزیت بر سایر دانشنامه‌های چاپی و الکترونیکی
دانشنامه الکترونیکی زنان با بهره‌گیری از تمامی منابع کتابخانه ملی تلاش می‌کند مستندترین دانشنامه در این حوزه را در اختیار کاربران قرار دهد. از این رو نسبت به دانشنامه‌های چاپی و دانشنامه‌های الکترونیکی فارسی دیگر نظیر ویکی‌پدیای فارسی دارای مزایای زیر است:
- استفاده از تمامی منابع موجود در کتابخانه ملی: استفاده از اسناد، عکس، اعلان، نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپ سنگی، کتاب‌های نفیس، کارنامک، نشریه و تمامی مواد چاپی و غیر چاپی که در بسیاری از موارد در اختیار همگان قرار ندارد و قرار دادن آنها در کنار یا نگارخانه هر مدخل از مزایای اصلی این دانشنامه است.
- این دانشنامه تلاش می‌کند از میان منابع موجود از معتبرترین منبع استفاده کند و اعتبار مطالب یک منبع را با سایر منابع دیگر راستی آزمایی نماید.
- درباره برخی از مدخل‌های این دانشنامه که تا کنون به نگارش درآمده در هیچ یک از دانشنامه‌های موجود فارسی مطلبی به چشم نمی‌خورد (برای نمونه نک. گواشمه، پدری، یاشماق، باشماخ، چادری، اورنی، طره، خلخال، کلیجه، شلیته، پیچه، مکنو، شیله، مینا ایزدیار، اعظم‌السادات موسوی در میان دیگران).
- در مورد برخی از مدخل‌ها پژوهش بسیار وسیع‌تری از منابع الکترونیکی مشابه مانند ویکی‌پدیا صورت گرفته و مطلب جامع‌تری نوشته شده است (به عنوان نمونه نک. چادر، زهرا شجاعی، زهرا نژادبهرام، ژاله آموزگار، شاباش در میان دیگران).
- از آنجایی که ویکی‌پدیای فارسی عمدتاً ترجمه ویکی‌پدیای انگلیسی است معمولاً تمایزی میان مدخل‌های هم معنا قائل نمی‌شود، به عنوان نمونه در ویکی‌پدیا روبنده، برقع، پیچه و نقاب همگی ذیل یک مدخل بیان شده است، درحالیکه این واژه‌ها در ایران تعاریف و مصادیق کاملاً مختلفی دارند.
- بسیاری از زندگی‌نامه‌ها از خود شخص گرفته شده و کاملاً دست اول است.
- زندگی‌نامه‌هایی که بر گرفته از تاریخ شفاهی است یا به قلم یا بیان خود فرد در پایگاه، کتاب یا نشریه‌ای انتشار یافته بر منبع دست دوم که از آن ذکر کرده اولویت دارد.
- آثار افراد از داده‌های پایگاه کتابخانه ملی گرفته شده و به صفحه هر کتاب در پایگاه کتابخانه ملی (opac.nlai.com) ارجاع داده شده است. هر نوع اثری که در منابع به عنوان اثر از یک فرد ذکر شده ولی در پایگاه کتابخانه ملی قابل جستجو نیست در این دانشنامه ذکر نشده است.
- مقالات فارسی به پایگاه‌های نور مگز و مگیران و مقالات انگلیسی به پایگاه scopus ارجاع داده شده است.
- باکس جستجو در سمت چپ بالای صفحه امکان جستجوی هر واژه در هر جایی از متن را ممکن می‌سازد.
- باکس جستجو قابلیت تفکیک میان واژه‌های نظیر یک دیگر را دارد: مثلاً در صورت جستجوی «زهرا» تمامی مدخل‌هایی را که با زهرا آغاز می‌شود به صورت لیست نشان می‌دهد.
- باکس موضوع در انتهای هر متن جستجوی موضوعی را امکان‌پذیر می‌سازد. مثلاً در صورت جستجوی «سرپوش زنان» در باکس جستجو، تمامی مدخل‌های نوشته شده با این موضوع به نمایش در می‌آیند.
- منبع هر مطلبی درست در پایان آن مطلب با نگاه داشتن موس بر روی شماره منبع دیده می‌شود.
- مطالبی که از پایگاه‌های دیگر وب گرفته شده از منابع چاپی متمایز شده است.
- تمامی مطالب قابلیت به‌روزرسانی دارد (مزیت بر تمامی منابع چاپی).
مزایای بستر مدیا ویکی
دانشنامه در پلتفرم مدیا ویکی دارای ویژگی‌هایی است که بسترهای دیگر مجازی مانند شیرپوینت که برخی دانشنامه‌های الکترونیکی نظیر دانشنامه ایران زمین و دائره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی بر روی آن بارگذاری شده‌اند از آن بی‌بهره‌اند. امکان جستجوی درون متنی یکی از این مزایاست، به این ترتیب که اگر در باکس جستجو مثلاً واژه پوشش سر جستجو شود تمام مقالاتی که این واژه در متن آنها به کار رفته برای کاربر به نمایش گذاشته می‌شود (حال آن که در بستر شیرپوینت فقط عنوان مدخل جستجوپذیر است و واژه‌های درون متن جستجوناپذیرند).
مزیت دیگر مدیا ویکی این است که مدخل‌های یک دانشنامه در این بستر مانند زنجیر به هم متصلند؛ به این ترتیب که مدیا ویکی این امکان را فراهم می‌آورد که با ایجاد لینک بر روی یک واژه کاربر را به صفحه دیگری در همین دانشنامه رهنمون شود. اگر صفحه مزبور ایجاد شده و دارای محتوا باشد واژه‌ای که لینک شده به صورت آبی و اگر برای آن واژه هنوز مدخل‌نویسی صورت نگرفته باشد واژه مزبور به شکل قرمز دیده می‌شود. به علاوه اگر از سایت‌های دیگر در یک مدخل مطلبی نوشته شده باشد ارجاع به آن سایت داده می‌شود و علامت باکس کوچک که فلشی به صورت مورب درون آن است کاربر را متوجه آدرس این ارجاع می‌کند. این مزیت دانشنامه‌ای را که در بستر مدیا ویکی بارگذاری می‌شود تبدیل به یک سیستم می‌کند که همه اجزای آن با یکدیگر رابطه دارند و هیچ مدخلی نمی‌تواند بدون لینک یا پیوستگی به درون دانشنامه یا بیرون (سایر سایت‌ها)، یک مدخل به شمار آید (چنین مدخلی اصلاً در صفحه آمار شمارش نمی‌شود).
ایجاد موضوع (رده) برای یک مدخل که به صورت قرمز رنگ در انتهای هر مدخل نوشته شده هر مدخل را ذیل گروهی از مدخل‌های دیگر با همان موضوع قرار می‌دهد و به این ترتیب کاربر می‌تواند با کلیک بر روی هر کدام از موضوعات مرتبط با آن مدخل به تعداد دیگری از مدخل‌ها در حیطه همان موضوع هدایت شود. این امکان که در بستر شیرپوینت یا دائره‌المعارف‌های سخت‌افزاری موجود نیست به کاربر امکان پژوهش بر روی یک موضوع خاص را بسیار ساده‌تر می‌کند.
چهارمین مزیت بستر ویکی مدیا امکان بارگذاری عکس در کنار متن است. این مزیت به دانشنامه الکترونیکی زنان این امکان را می‌دهد که از اسناد موجود در آرشیو ملی ایران برای غنای دانشنامه استفاده کند؛ موضوعی که سبب می‌شود دانشنامه الکترونیکی زنان را از دیگر دانشنامه‌ها ممتاز نماید. این مزیت زمانی چشمگیر می‌شود که در بستری مانند شیرپوینت باید گالری عکس‌ها در بخشی مجزا ایجاد شود و امکان نمایش عکس در صفحه‌ای که مدخل درون آن نوشته می‌شود نیست.
مزیت دیگر افتراق بین واژه‌هایی است که دارای شباهت در یک بخش هستند. به عنوان نمونه اگر در باکس جستجو واژه «زهرا» نوشته شود تمامی مدخل‌هایی که با «زهرا» شروع می‌شود در برابر چشم کاربر به نمایش در می‌آید تا کاربر از میان آنها مدخل موردنظر را انتخاب کند.
امتیاز دیگر این پلتفرم بر شیرپوینت این است که کلیک بر روی شماره ارجاع درون متن کاربر را به مستقیماً به منبع مورد استفاده رهنمون می‌شود و کاربر نیاز ندارد تا در منابع به دنبال منبع بخش موردنظر بگردد.
قلمرو تحقیق
پژوهش‌ها جنبه در زمانی (تاریخی) و همزمانی (معاصر) دارد. قلمرو این پژوهش در فاز اول زنان در هر گستره‌ای از جغرافیاست که زمانی ایران نام داشته است. موضوعات مورد بررسی شامل زندگی‌نامه زنان نامی و مؤثر ایرانی و مفاهیم مربوط به زنان ایران است.
زندگی‌نامه‌ها
زنان شاعر/ ادیب/ نویسنده
زنان صوفی/ عارف
زنان خیّر
زنان سیاستمدار (نمایندگان مجلس، وزرا، معاونین و مشاورین رییس‌جمهور، رؤسای سازمان‌ها و نهادهای مهم)
زنان فقیه/ مجتهد
زنان فرمانروا
چهره‌های ماندگار زن
زنان هنرمند (خوشنویس، سینماگر، نقاش، معمار)
استاد تمام‌های رشته‌های مختلف
زنان فوق تخصص در رشته‌های پزشکی
زنان اقتصاددان
مفاهیم
جامعه‌شناسی (فرهنگ عامه)
مفاهیم دینی
فقه و حقوق زنان
معماری
سینما
پوشاک
کتابشناسی
زبان و جنسیت (عناوین زنانه)
مکتب‌های زنان (فمینیسم)
مکان‌ها
نشریات زنان
جنبش‌های زنان
سازمان‌های مردم نهاد
صنایع دستی زنانه
اهداف تحقیق
هدف اصلی
امروزه نوشتن دانشنامه‌های الکترونیکی نظیر ویکی شیعه، ویکی فقه، ویکی ادبیات و... یکی از پروژه‌های تحقیقاتی مهم در حوزه‌های مختلف است و سازمان اسناد و کتابخانه ملی که دارای حجم عظیمی از منابع معتبر است نیز به این مهم می‌پردازد. این پایگاه با هدف گردآوری منابع نوشتاری معتبر اعم از کتاب‌ها یا نوشته‌های پراکنده که هر کدام به بخشی از موضوعات مربوط به زنان می‌پردازند ایجاد شده تا مرجع جامعی برای اهل تحقیق فراهم آورده شود، و از استناد به مطالب غیر معتبر در این زمینه جلوگیری به عمل آید. این دانشنامه مرجع مستندی برای اهل تحقیق خواهد بود. به علاوه هر نوع برنامه‌ریزی باید مبتنی بر اطلاعات باشد و این دانشنامه اطلاعات مربوط به زنان را به صورت مستند در یک جا به نمایش می‌گذارد.
اهداف فرعی
خودباوری ناشی از شناخت است و شناخت توانایی‌ها مستلزم داشتن اطلاعات معتبر نسبت به حوزه مورد بحث است. این پژوهش علاوه بر مستندسازی داده‌های پراکنده و نیز انجام پژوهش در باب آنچه به ایجاد خودباوری و رشد زنان جامعه ایرانی کمک به سزایی خواهد کرد.
روش‌شناسی تحقیق
این پژوهش کتابخانه‌ای به صورت موضوعی (و نه الفبایی) صورت می‌گیرد. یعنی موضوع مورد نظر مشخص و سپس برای مدخل‌های آن موضوع مقاله‌نویسی صورت می‌گیرد. مقاله‌نویسی می‌تواند برای چند موضوع همزمان انجام شود.
شیوه‌ها و فنون گردآوری اطلاعات
اعتبارسنجی هر مطلبی که در هر منبعی وجود دارد شرط اول برای نوشتن هر یک از مدخل‌های دانشنامه است. اهتمام بر این است که منابع دست اول فقط مورد استفاده قرار گیرند و اگر از منابع دست دوم استفاده شود صرفاً جهت استفاده از منابع ذکر شده آنهاست. ذکر نام منابع مورد استناد در پایان هر مطلب اجباری است. چنانچه برای مدخلی در چندین منبع محتوایی موجود باشد یا بین منابع به انتخاب مدیریت پروژه بهترین مورد گزیده خواهد شد و یا در صورت نیاز به استفاده همزمان از چندین منبع این تجمیع منابع صورت خواهد گرفت. اگر مطلبی عیناً از جایی نقل شود در پایان سطر منبع نگاشته خواهد شد. اگر عیناً مطلبی نقل نشود و خلاصه محتوا بیان شده یا عبارات آن تغییر کرده باشد فقط منبع موردنظر در منابع آن مقاله گنجانده خواهد شد. در مورد مدخل‌هایی که در کتب موجود فارسی مطلبی یافت نشود مراجعه به منابع لاتین و عربی و ترجمه آنها ضروری خواهد بود و ذکر منبع در پایان مقاله الزامیست. دانشنامه به هیچ روی از ویکی‌پدیا یا هر منبع غیر موثق دیگری در نوشتن مقاله‌های خود استفاده نخواهد کرد مگر آن که از منابع موجود در کتابخانه ملی یا مقاله‌های معتبر علمی ـ پژوهشی صحت مطالب مندرج را بسنجد. اگر مطلبی در هر جایی یافت شود که مدیریت پروژه برای صحت آن به قطعیت نرسد آن مطلب در دانشنامه الکترونیکی زنان نخواهد آمد.
در مواردی که هیچ منبعی برای یک مدخل وجود نداشته باشد مقاله نوشته شده در این دانشنامه، خود به مثابه منبع دست اول است و ذکر هیچ منبعی در پایان آن الزامی نیست.
مراحل پروژه
این پروژه در چهار فاز انجام می‌گیرد که مراحل آن به شرح ذیل می‌باشد:
فاز اول
ایجاد پایگاه الکترونیکی در بستر شیرپوینت، مدخل‌نویسی در این بستر، رفع مشکلات متعدد آن و تصمیم بر تغییر بستر به ویکی، انتقال مدخل‌ها از شیرپوینت به ویکی، تهیه لوگو، ادامه مدخل‌نویسی و رفع کاستی‌های بستر جدید، نوشتن 200 مدخل شامل زندگی‌نامه اولین زنان، زنان نماینده مجلس، زنان سیاستمدار، زنان فقیه، زنان فرمانروا در بخش زندگی‌نامه‌ها و نشریات زنان، پوشاک زنان، زیورآلات زنان و فرهنگ عامه در بخش مفاهیم. (نوشتن مدخل‌های این بخش‌ها به پایان نرسیده است).
فاز دوم
بارگذاری مدخل‌های موجود به طوری‌که قابل دسترسی برای کاربر خارجی باشد و ادامه مدخل‌نویسی در حوزه مفاهیم و زندگی‌نامه زنان ایران
فاز سوم
زندگی‌نامه و مفاهیم زنان در جهان اسلام
فاز چهارم
راه‌اندازی ویکی زنان به زبان انگلیسی
نویسنده: حکمت بروجردی