آرایش هفت‌قلم

آرایش هفت قلم اشاره دارد به استفاده همزمان از کلیه لوازم آرایشی که در زمان گذشته زنان مورد استفاده قرار می‌دادند.

تعریف

انواع مواد آرایشی که در گذشته استفاده می‌شده در فرهنگ‌های فارسی تحت عنوان هرهفت یا هفت وند بیان شده است. هرهفت /harhaft/ به معنی مطلق آرایش زنان و هرهفت کردن به معنای آرایش کردن است. این مواد شامل حنا، وسمه، سرخاب، سفیداب، سرمه و زرک (زرورق) می‌شده است. در باب هفتمین ماده آرایشی اختلاف نظر است، برخی آن را غالیه می‌دانند که همان عطر است و امروزه در زمره مواد آرایشی به شمار نمی‌آید؛ برخی دیگر هفتمی را خال صورت گفته‌اند که با سرمه بر روی گونه یا بالای لب می‌گذاشتند. واژه هفت قلم آرایش کردن از به کار بردن این هفت قلم ماده آرایشی حکایت می‌کند. این اصطلاح امروزه به صورتی طعنه‌آمیز به معنای آرایش غلیظ به کار می‌رود. بزک که شاید برگرفته از واژه ترکی بزمق باشد نیز به معنای آرایش است که احتمالاً واژه تمزیج در عربی معرب همین واژه باشد. بزک دوزک کردن یا چاسان فسان کردن نیز اصطلاحی است که امروزه به کار می‌رود و بر آرایش کردن همراه با بار معنایی تمسخرآمیز دلالت دارد.

تاریخچه

زیبایی امری وابسته به زمان و مکان است و تعریف آن در زمان‌های مختلف و در جغرافیای گوناگون، متفاوت بوده است. در ایران پس از اسلام پوست سفید، چشمان سیاه، لب‌های سرخ، گونه صورتی، ابروهای پرپشت و کشیده و گردی صورت نشانه‌های زیبایی بوده‌اند. براساس چنین معیارهایی، زنان سعی می‌کردند از مواد آرایشی متفاوتی استفاده کنند تا معیارهای مذکور را کسب کنند. در کتاب‌های ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی به سرمه اشاره شده است. در داستان مشهور سمک عیار که در قرن ۶ هجری نگاشته شده اولین بار به شش مورد از این اقلام ـ به استثناء زرک ـ اشاره شده است. در برخی کتب نیز به جای زرک، غالیه یا عطر آورده شده است.

تعداد

عدد هفت ارزشی نمادین و مذهبی داشته و نشانه‌ی کمال بوده است. تعداد اقلام از شش جزء تا هشت جزء هم بیان شده است. در برخی ادوار و طی تغییر و تحولی که در مدهای مختلف به وجود آمد، یک یا چند وسیله‌ی آرایشی به این هفت قلم اضافه و یا از آن حذف شدند. گرچه عطرها متعلق به طبقه‌بندی جداگانه‌ای هستند، اما بعضی مواقع جزء این گروه قرار می‌گرفتند. روغن‌های نرم‌کننده پوست مانند روغن بادام یا نارگیل گرچه کاربرد آرایشی و نیز درمانی وسیعی داشته‌اند، اما در زمره این هفت قلم ذکر نشده‌اند.

خواص

تمامی اجزاء مواد آرایشی در مکان‌ها و ادوار مختلف به یک میزان دارای اهمیت نبوده و بنا به موقعیت اجتماعی افراد و نیز بهای لوازم آرایش و خاصیت هر کدام میزان استفاده از آنها متفاوت بوده است. در این میان، حنا و سرمه در تمامی دوران‌ها از آفریقا گرفته تا هندوستان مورد استفاده عموم زنان و مردان قرار می‌گرفته است. به غیر از سرمه و حنا که علاوه بر کاربرد زیبایی، جنبه درمانی، ضد قارچی و ضدمیکروبی یا تقویتی هم داشته‌اند، دیگر مواد آرایشی عمدتاً جنبه زیبایی داشته است.

منابع

نویسنده: حکمت بروجردی