حنا

حنا

برگ حنا

حنا (در عربی فارسی /ḥanā/ در عربی/ḥennā/) بـا نام علمی Lawsonia inermis L یک گونه از جنس لاسونیا و خانواده لیتراسه (Lythraceae) است که گاهی با نام هندی مندی (Mehndi) شناخته می‌شود.

تاریخچه

حنا از گذشته بسیار دور در مشرق زمین برای زیبایی و حفظ سلامت به کار می‌رفت. مطالب بسیاری درباره نخستین خاستگاه درخت حنا گفته شده است. عده‌ای هند را نخستین خاستگاه حنا می‌دانند اما برخی دیگر نخستین خاستگاه و رویشگاه حنا را مصر باستان می‌دانند و بر این باورند که این گیاه در سده 12 میلادی از مصر به هند برده شده است. از گذشته‌های دور تا امروز حنا یکی از مهمترین و قابل توجه‌ترین گیاهان زینتی و دارویی برای ایرانی‌ها بوده است.پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در مصر باستان پیش از عمل مومیایی از حنا برای رنگ کردن انگشتان دست و پای فراعنه استفاده می‌کرده‌اند. همچنین از گل‌ها و برگ‌های حنا در ساخت عطر استفاده شده است. در چین و هند کاربرد حنا از قدمت بسیار بالایی برخوردار بوده و راهبان بودایی در مراسم مذهبی خود هنوز هم از گل‌های معطر حنا استفاده می‌کنند. در قرون وسطی اطبای عرب از حنا به عنوان دارویی مؤثر یاد کرده و از آن برای درمان سوختگی‌ها، زخم‌های دهان، آبسه و همچنین تورم مثانه استفاده می‌کرده‌اند.حمله اعراب مسلمان به ایران سبب آشنایی ایرانیان با این گیاه شد؛ ولی با نفوذ اروپایی‌ها، استفاده از آن محدود شد.

مشخصات گیاه‌شناختی

حنا درختچه‌ای است بـه ارتفاع حدود 2 متر با برگ‌های تخم مرغی یا نیزه‌ای پهن با نوک تیز یا نیشک‌دار که در پایین باریک و به دمبرگ کوتاه تبدیل‌ می‌شوند. طول برگ‌ها 20 تا 36 و عرض 10 تا 13 میلی‌متر است. پودر همین برگ‌ها، حنا را تشکیل می‌دهد. موسم گلدهی این گیاه اوایل بهار تا اوایل پاییز است.حنا بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است و بیشتر در مناطق خشک که در عرض‌های جغرافیایی بین 15-25 درجه شمالی و جنوبی و از آفریقا تا اقیانوس آرام قرار دارد می‌روید. این گیاه در کشورهای زیادی از جمله کشورهای حوزه مدیترانه، آسیای صغیر، شمال و شرق آفریقا، شمال استرالیا، هند و ماداگاسکار و نیز ایران کشت می‌شود.

سازش بعضی از گیاهان این تیره با محیط زندگی بر پایه‌ای است که در مناطق گرم به صورت درختچه و در نواحی معتدله به صورت علفی در می‌آیند.در برخی مناطق همیشه سبز است و خزان ندارد. گل این گیاه که فاغیه نامیده می‌شود سرخ مایل به سفید رنگ اسـت. تعداد چین برداشتی تحت تأثیر تاریخ کاشت، تعداد آبیاری و چند ساله بودن گیاه بین دو تا سه مرتبه متغیر است. اما به صورت عادی برگ حنا سالی دوبار برداشت می‌شود: بار اول، اوایل تیرماه که به حنای گرما معروف است و برگ‌ها ضخیم و به رنگ سبز روشن است و بار دوم در اواخر آبان که به حنای قوس شهرت دارد و رنگ آن سبز تیره می‌باشد. کشت حنای ایران در استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان و پاره‌ای از مناطق جنوب به ویژه هرمزگان مرسوم است. تهیه و تولید پودر حنا در ایران بیشتر در استان یزد انجام می‌گیرد و به دلیل نزدیکی آن به کرمان و خشکی هوا این صنعت در آنجا رواج یافته است.

کاربرد درمانی

گیاه حنا دارای خواص دارویی مختلفی است و از گذشته‌های دور کاربرد درمانی داشته است.

طب سنتی

حنا یکی از گیاهانی است که طی قرون متمادی مورد توجه حکمای طب سنتی بوده و در کتب متعدد شرح آن ذکر شده است. استفاده از حنا در مراسم و آداب مذهبی و گاه توصیه‌هایی که از بزرگان دین در مورد مصرف حنا نقل شده موجب شده تا برخی از دانشمندان طب سنتی از حنا بـا عنوان «سید ریاحین» یاد کنند و با این عبارت اهمیت حنا را در مقایسه با سایر گیاهان یادآوری نمایند. حنا خواص درمانی فراوانی داشته و آن را به تنهایی و یا همراه با روغن‌های گیاهی مانند روغن زیتون، روغن‌های حیوانی، سرکه، زعفران، عسل، موم و... مورد مصرف قرار می‌دادند.طبیعت آن را سرد و خشک و قابض دانستهو آن را برای مصارف خارجی به کار می‌بردند. جهت درمان بیماری‌های پوستی مختلف نظیر خشک کردن زخم‌های ترشح‌دار، جرب (تا حدودی معادل اگزما)، زخم‌های گوشه ناخن، آبله و جذام و سوختگی، به همراه عسل و کتیرا برای تقویت مغز، سردرد و بیماری‌های اعصاب و با روغن زیتون برای رویاندن موی سر به کار می‌رفته و نیز در درمان زخم‌های دهان مؤثر بوده است. از گل و روغن آن نیز در درمان بیماری‌ها استفاده می‌شده است.حنا گذاشتن مخصوصاً در زمستان فقط برای آرایش کردن نبوده بلکه به منظور جلوگیری از ترک خوردن پوست انجام می‌شده است. برای آن اثر افزایش‌دهنده حافظه، محافظت‌کننده کبد، ضد دیابت، تنظیم‌کننده سیستم ایمنی بدن، اثرات آنتی اکسیدان نیز ذکر شده است.

تحقیقات جدید

حنا به صورت موضعی در درمان بیماری‌های قارچی و باکتریایی به ویژه در قارچ‌های عامل کچلی و تخفیف دردهای رماتیسمی به کار می‌رود. برگ‌ها دارای خاصیت مخدر هستند و مقادیر بالای آن باعث سردرد و مسمومیت می‌شود. حنا دارای اثر ضد قارچی در قارچ‌های مولد کچلی تریکوفایتون، اسپوروتریکوم و کریپتوکوکوس است؛ اثر ضد باکتری و ضد قارچی حنا را به لاوسون نسبت می‌دهند. نتایج تحقیقات نشان داده است که عصاره‌های تهیه شده (1/25 و 2/5 درصد) از سه اکوتیپ حنا مانع رشد باکتری‌های اشرشیا کلی، سالمونلا انتریتیدیس، استافیلوکوکوس اورئوس، استرپتوکوکوس آگالاگیتا و کورینباکتریوم شده است.باعث افزایش حافظه، کاهش اضطراب و افسردگی می‌شود و همچنین از طریق تعدیل میزان سروتونین و نوراپی نفرین به خلق و خوی و رفتار نیز تأثیر می‌گذارد.

مواد تشکیل‌دهنده

ترکیبات تشکیل‌دهنده حنا که از آن جدا شده‌اند شامل کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، فلاوئونیدها، تانین (جوهرسازی)، آلکالوئیدها، زانتون‌ها، اسیده‌های چرب، کومارین، استرول‌ها و مشتقات دی اکسین می‌باشند. ماده رنگی حنا لاوسون نام دارد و دارای فرمول C10H6O3 می‌باشد که از برگ حنا استخراج می‌شود و چنانچه حنا را خیس کرده و در مقابل هوا و نور قرار گیرد روی آن قرمز شده و آنچه در برابر هوا و نور نیست سبز رنگ باقی می‌ماند. لاسون در حالت طبیعی، تا هنگامی که برگ چیده نشده است، رنگی به نظر نمی‌رسد. اما به محض جدا شدن از درخت و قرار گرفتن در نور خورشید و هوا تبدیل به ماده‌ای جدید می‌شود که دارای رنگ قرمز است.

استفاده آرایشی

مردان و زنان هردو از حنا برای آرایش استفاده می‌کردند. مردان موهای سر و صورت و دست و پا را با آن رنگ می‌کردند و زنان معمولاً موهای سر و گاهی تمام دست و پا و زمانی فقط قسمتی از آن را مانند ناخن‌ها، یا کف دست و پا، یا پشت آن را با حنا رنگین می‌ساختند.استفاده پی در پی از حنا، موجب خشکی و شکسته شدن مو می‌شود. از این جهت از حنا، سه یا چهار ماه یک بار باید استفاده شود. برای استفاده بیشتر و به منظور کاهش دادن مواد آسیب‌زای حنا، آن را با آب کافی رقیق می‌کنند و هم می‌زنند، تا مواد قابل حل در آب حل شده و مواد غیرقابل حل آسیب‌دهنده رسوب کند. بعد موی شسته را با آب حنا به طور کامل آغشته می‌کنند و سپس آب می‌کشند. حنا علاوه بر رنگ، به مو شفافیت و حالت می‌دهد. میزان قرمز شدن و رنگ گرفتن پوست و مو به دو عامل بستگی دارد. یکی ساختمان مو و دیگر ترکیبات شیمیایی حنا. میزان قرمز شدن رنگ مو، بستگی به طبیعت رنگدانه‌هایی دارد که در داخل ساختمان مو موجود است، از این رو تیرگی یا روشنی رنگ در افراد مختلف، متفاوت است. موهای طبیعی و سالم رنگ قرمز زیبا به خود می‌گیرند، ولی موهای سفید یا موهای خشک و شکننده رنگ‌های متفاوت به خود می‌گیرند، زیرا بازتاب ماده شیمیایی رنگ حنا متفاوت است. برای رنگ کردن مو گاهی حنا را با برگ یا میوه گیاهان دیگر چون نیل، قهوه، میخک و لیمو مخلوط می‌کردند و خمیری که از مخلوط کردن حنا با این گیاهان حاصل می‌شد، برای رنگ کردن مو به کار می‌بردند. حنا با حنای مجنون (وسمه) که به رنگ آبی تیره است متفاوت است. در ایران، مصر و ترکیه هنوز در برخی از شهرهای کوچک و روستاها، قبل از مراسم ازدواج، مراسم حنابندان برگزار می‌گردد. در این مراسم نه تنها عروس بلکه دیگر دختران جوان و زنان همراه با عروس بر دست و پای خود حنا می‌ببندند. گاه با حنا نقش‌هاى خاصى در كف دست، پا و ساير بخش‌هاى بدن رسم مى‌كنند. اين نقوش را «نگار» و اين كار را «نگاربندى» مى‌گویند.

منابع

نویسنده: حکمت بروجردی