زهرا کیا (خانلری)

دکتر زهرا کیا (خانلری)، نویسنده، مترجم و پژوهشگر

دکتر زهرا کیا در میان دیگر اساتید دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، تنها زن موجود در عکس

زهرا کیا (خانلری) (1291- 1369) استاد، نویسنده، مترجم و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، از اولین زنانی است که به اخذ دانشنامه دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران نائل آمد.

زندگی‌نامه

دکتر زهرا کیا (خانلری)، پژوهشگر ادبیات کلاسیک ایران بود. پدرش هادی کیانوری، پسر حاج شیخ فضل الله نوری و مادرش عصمت‌الحاجیه بروجردی دختر محدث نوری بود.[۱] او در سال 1291 [۲] شمسی در تهران متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه ناموس که معروف‌ترین مدرسه آن زمان بود به پایان رساند. تحصیلات دبیرستانی را در دارالمعلمات مرکزی (دانشسرای مقدماتی) انجام داد و بلافاصله در سن هفده‌ سالگی به تدریس در مدارس ملی و دولتی پرداخت. سپس در سال 1314 پس از گذراندن امتحان ورودی، در رشته ادبیات فارسی دانشکده ادبیات تهران که در آن زمان دانشسرای عالی نامیده می‌شد پذیرفته شد و در سال 1318 به اخذ کارشناسی نائل آمد. او ضمن خدمت دولتی در مقطع دکتری زبان و ادبیات فارسی که تازه تأسیس شده بود ادامه تحصیل داد و در سال 1323 با نوشتن رساله دکتری با موضوع سبک ادبی تاریخ‌های ایران بعد از اسلام با راهنمایی محمدتقی ملک‌الشعراء بهار به اخذ دکترا با درجه بسیار خوب نائل آمد. او در سال 1320 شمسی با همکلاسی خود در دوره دکتری پرویز ناتل خانلری ازدواج کرد. زهرا کیا نخستین زن ایرانی است که در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، به کسب دانشنامۀ دکتری در دانشگاه تهران نائل آمد. آنگاه با گذراندن امتحانات دانشیاری، دانشیار دانشگاه شد و سپس با کسب موفقیت‌های علمی به مقام استادی دانشگاه تهران نائل آمد. نخستین فرزند این زوج فرهیخته، ترانه خانلری در سال 1325 به دنیا آمد و در رشته معماری در پاریس فارغ‌التحصیل شد. فرزند دومشان پسری بود به نام آرمان که در سال 1330 متولد شد، اما هشت سال بعد بر اثر بیماری سرطان خون درگذشت. مرگ فرزند او را چنان اندوهگین کرد که فعالیت‌های اجتماعی خود را رها نمود و تنها به نوشتن و ترجمه می‌پرداخت. او در سال 1369 در سن 78 سالگی و درست شش ماه پس از مرگ همسرش در تهران درگذشت.

فعالیت‌های ادبی 

زهرا کیا از هفده سالگی بنابر ذوق شخصی به مطالعه و نوشتن مقالات در نشریات روز پرداخت. در سال 1312 داستان پروین و پرویز و در 1315 ژاله یا رهبر دوشیزگان را نوشت. زهرا کیا پس از چند سال تدریس در دبیرستان به ریاست دبیرستان نوربخش منصوب شد. پس از این که پرویز ناتل خانلری در سال 1322 امتیاز مجله ادبی «سخن» را گرفت او در این مجله به داستان‌نویسی و ترجمه مقالات پرداخت. در همین ایام در شورای زنان با فاطمه سیاح و عده‌ای دیگر به فعالیت‌های اجتماعی پرداخت و به سمت منشی هیئت مدیره شورا منصوب شد.

از آنجا که او به عنوان یک معلم دریافته بود دانش‌جویان و دانش‌آموزان از داستان‌های منظوم و معروف ادبی زبان فارسی به کلی بی‌اطلاع‌اند و هرگز فرصت خواندن آنها را ندارند درصدد برآمد که این داستان‌ها را خلاصه کند و به نثر درآورد. این مجموعه که با شیوۀ خاصی نوشته شد به نام داستان‌های دل‌انگیز ادبیات فارسی در سال1337 منتشر و چندین مرتبه تجدید چاپ و برنده جایزه یونسکو شد. او در این کتاب ضمن حفظ اصالت و زیبایی‌های کهن و ادبی سعی کرد تا این داستان‌ها را به نحوی ساده و روان بازنویسی کرده و در اختیار علاقمندان قرار دهد. با مطالعه این کتاب جوانان می‌توانستند با سهولت بیشتری با فرهنگ ملی و ادبیات کهن خود آشنا شده و اصالت‌های ادبی و زیبایی‌های هنری آنان را دریابند.

او در سال 1339 برای مطالعه درباره کتاب‌های درسی به فرانسه و انگلستان سفر کرد و در بازگشت در سازمان کتاب‌های درسی با عده‌ای از همکارانش دست به تغییر و تحولی بزرگ در کتاب‌های درسی مدارس زد. او این کار را از اولین کتاب دبستان آغاز نمود و به کلی سبک کتاب‌های قدیمی را تغییر داد و کتاب‌های تازه را به سبک کتاب‌های درسی غربی البته با شکلی ایرانی تألیف کرد؛ همچنین برای آموزگاران روش تدریس نوشت تا با سهولت بتوانند کتاب‌های تازه را تدریس بنمایند. او کتاب‌های سال پنجم و ششم دبیرستان را شخصاً نوشت؛ این کتاب‌ها از سال 1341 به تدریج به صورت کتاب‌های رسمی در سراسر کشور تدریس شد.

او اولین کسی بود که با ترجمه داستان‌های میکل آنجل آستوریاس، مردم ایران را با ادبیات آمریکای لاتین آشنا کرد. رمان آقای رئیس‌جمهور نخستین اثر آستوریاس بود که توسط دکتر زهرا کیا به فارسی ترجمه و در سال 1348 منتشر شد. آستوریاس در این کتاب چهره «کابررا» دیکتاتور گواتمالایی را که با حمایت بیگانگان بر سر کار آمده و با تکیه بر حکومت ترور و وحشت، مبارزات عدالتخواهانه ملت‌های جهان سوم را سرکوب می‌کند به تصویر کشیده است.

از دیگر آثار برجسته زهرا کیا تألیف کتاب فرهنگ ادبیات فارسی دری است که شامل معرفی بزرگان و رجال ادب ایران و نام و احوال شخصیت‌های اسطوره‌ای و پیغمبران یا کسانی است که به نحوی در ادبیات فارسی مورد تمثیل و اشاره قرار گرفته‌اند. در این اثر کتاب‌های مهم ایرانی به زبان فارسی یا عربی و اصطلاحات نجوم و منطق و نکته‌های مهم عروض و قافیه و صنایع بدیع هم توضیح داده شده است.

خط‌مشی فکری

دکتر زهرا کیا در شمار زنان پیشرویی بود که به مدارج عالی علمی رسید و اولین زنی بود که به دریافت درجه دکتری در رشته زبان و ادبیات فارسی نائل آمد. او در جریان مبارزات اجتماعی زنان بود و با تکیه بر اندیشه‌ای میهن‌پرستانه سال‌ها پیش از انقلاب اسلامی، درباره شایستگی زنان ایران نوشت:

زن ایرانی به هیچ وجه کم استعدادتر از زنان دیگر کشورها نیست. تنها علت عقب‌ماندگیش، عقب‌ماندگی اجتماع و استبداد حکومت است زیرا زن ایرانی از عهده هرکاری برخواهد آمد.

او به زنان ایرانی توصیه کرد:

زن‌های ایرانی به هیچ وجه نباید فکر کنند که تحصیل دانش فقط آلت زینتی است بلکه باید آن را وسیلۀ درمان هزاران دردهای اجتماعی بدانند.

دکتر زهرا کیا سخت مخالف بی‌بند و باری زنان بود. او در مقاله‌ای درباره لاابالی‌گری هنرمندان غرب زده‌ای که در آن زمان خود را «آرتیست» می‌نامیدند نوشت:

از دردهای بی‌درمانی که اخیراً گریبان گیر ما شده است و مانند بیماری مسری با سرعت شایع می‌گردد بیماری آرتیستی است که می‌توان سرچشمه این مرض را مغرب زمین دانست اما کاش همانطور که در موقع شیوع بیماری وبا و طاعون در مرزها قرنطینه می‌گذاشتند تا از سرایت مرض به کشورهای مجاور جلوگیری به عمل آید می‌توانستند جلوی این بیماری را هم بگیرند.

او عاشق فرهنگ و ادبیات مردم ایران بود و بر این اساس با امر تعلیم زبان و ادبیات فارسی از سر تعهد و دلسوزی برخورد می‌کرد. از چگونگی سیستم آموزش زبان و ادبیات فارسی در مدارس کشور شدیداً انتقاد می‌کرد و علت عدم توانایی دانش آموزان را در پرورش مطالب انشایی و نوشتن جمله‌بندی درست در سیستم غلط آموزشی جستجو می‌کرد. در این باره می‌گفت:

مطالب کتاب‌های درسی بیشتر در سیاست ملک‌داری یا آداب درباری است که چون شاگرد با این مسائل سروکار ندارد برایش قابل درک نیست و به این جهت تصور می‌کند که بی‌معنی است.

آثار

از زهرا کیا (خانلری) آثار زیر در قالب تألیف و ترجمه باقی مانده است:

تألیف

1. پروین و پرویز (مجموعه داستان) (1312). تهران: مطبعه مهر.[۳]
2. ژاله یا رهبر دوشیزگان (داستان) (1315). تهران: چاپخانه مرکزی‬‏‫: مطبعه اقبال.[۴] ‬‬
3. داستان‌های دل‌انگیز ادبیات فارسی (1337). تهران: نیل.[۵]
4. راهنمای ادبیات فارسی: (فرهنگ اعلام و اصطلاحات) (1341). تهران: کتابخانه ابن سینا.[۶]
5. حسنک وزیر از تاریخ بیهقی (1342). تهران: امیرکبیر.[۷]
6. برگزیده قابوسنامه (1345). تهران: امیرکبیر.[۸]
7. روش‌ ت‍دری‍س‌ ک‍ت‍اب‌ ف‍ارس‍ی چ‍ه‍ارم‌ دب‍س‍ت‍ان‌ (م‍ؤل‍ف‍ان‌ ل‍ی‍ل‍ی‌ آه‍ی‌ (ای‍م‍ن‌)، زه‍را کیا)‌ (1345). تهران: شرکت سهامی افست: مؤسسه انتشارات فرانکلین.[۹]
8. فارسی و دستور برای سال پنجم دبستان (ب‍ا ه‍م‍ک‍اری‌ ل‍ی‍ل‍ی‌ ای‍م‍ن‌ (آه‍ی‌)) (1345). تهران: سازمان کتاب‌های درسی ایران.[۱۰]
9. فارسی و دستور برای سال ششم دبستان (1347). تهران: سازمان کتاب‌های درسی ایران.[۱۱]
10. ف‍ارس‍ی‌ سال اول دبیرستان (مؤلفان م‍ص‍طف‍ی‌ م‍ق‍رب‍ی‌، ف‍ت‍ح‌ال‍ل‍ه‌ م‍ج‍ت‍ب‍ای‍ی‌، زهرا کیا (خانلری)) (1347). تهران: ش‍رک‍ت‌ س‍ه‍ام‍ی‌ طب‍ع‌ و ن‍ش‍ر ک‍ت‍اب‌ه‍ای‌ درس‍ی‌ ای‍ران‌.[۱۲]
11. فرهنگ ادبیات فارسی دری (1348). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.[۱۳]
12. افسانه سیمرغ (1348). بی‌جا.[۱۴]
13. نمونه غزل فارسی (1362). تهران: امیرکبیر.[۱۵]
14. فرهنگ ادبیات جهان (1375). تهران: خوارزمی.[۱۶]
15. هفت خوان رستم (1399). تهران: میرماه، کتاب‌های میرکا.[۱۷]
16. م‍ن‌ روائ‍ع‌ ال‍ق‍ص‍ص‌ ف‍ی‌ الادب‌ ال‍ف‍ارس‍ی‌ (بی‌تا). ت‍ع‍ری‍ب‌ ع‍ب‍دال‍م‍ج‍ی‍د ب‍دوی‌، ال‍م‍ک‍ت‍ب‍ه‌ ال‍ش‍رق‍ی‍ه.[۱۸]
17. فارسی و دستور کتاب اول (بی‌تا). دهلی: اداره ادبیات دهلی.[۱۹]

ترجمه

1. رنج‌های جوانی ورتر (اثر آندره موروآ) (1322). تهران.[۲۰]
2. بیست داستان (اثر لویجی پیراندلو) (1335). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.[۲۱]
3. آقای رئیس جمهور (اثر میگل انجل استوریاس) (1348). تهران: خوارزمی.[۲۲]  
4. دنیای خیال (اثر آندره موروآ) (1349). تهران: ابن سینا: فرانکلین.[۲۳]
5. توروتومبو. آی‍ی‍ن‍ه‌ ل‍ی‍داس‍ال‌ (داس‍ت‍ان‌ ک‍وت‍اه‌) (1351). تهران: خوارزمی.[۲۴]
6. پاپ سبز (اثر میگل انجل استوریاس) (1360). تهران: خوارزمی.[۲۵]  
7. تعطیلات پایان هفته در گواتمالا (مجموعه داستان، اثر میگل انجل استوریاس) (1365). تهران: توس.[۲۶]
8. خانه و جهان (اثر راب‍ی‍ن‍دران‍ات‌ ت‍اگ‍ور) (1367). تهران: توس.[۲۷]
9. شب‌های روشن (اثر فئودر داستایوسکی) (1398). تهران: انتشارات جامی.[۲۸]

پیوند به بیرون

1. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
2. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

نگارخانه

• 

  کتاب حسنک وزیر از تاریخ بیهقی، به کوشش زهرا کیا (خانلری)، ص عنوان، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

• 

  مجوز چاپ نهم از کتاب حسنک وزیر، اثر زهرا کیا (خانلری)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

نویسنده: حکمت بروجردی