حنا

حنا (در عربی فارسی /ḥanā/ در عربی/ḥennā/) بـا نـام علمی Lawsonia inermis L. از خـانوادۀ حنائیان (Lythraceae) است.

تاریخچه

استفاده از حنا به عنوان یک ماده دارویی یا آرایشی به 5000 سال قبل برمی‌گردد. این گیاه از گذشته بسیار دور در مشرق زمین برای زیبایی و حفظ سلامت به کار می‌رفت. برخی از باستان‌شناسان بر این باورند که مردم مصر اولین استفاده‌کنندگان از این گیاه بوده‌اند، ولی برخی دیگر هندیان را پیشگام در این راه می‌دانند. در مصر اشراف از آن استفاده آرایشی می‌کردند و کارگران استفاده دارویی. حمله اعراب مسلمان به ایران سبب آشنایی ایرانیان با این گیاه شد؛ ولی با نفوذ اروپایی‌ها، اسـتفاده از آن محدود شد.

مشخصات گیاه‌شناختی

این گیاه درختچه‌ای بـه ارتفـاع حدود 2 متر و شاخه‌های جوان 4 گوش است. برگ‌ها تخم مرغی یا نیزه‌ای پهن با نوک تیز یا نیشک‌دار، در پایین باریک و به دمبرگ کوتاه تبدیل‌شونده، به طول 20 تا 36 و عرض 10 تا 13 میلی‌متر، با رگبرگ‌های شانه‌ای. گل آذین خوشه‌ای، به طول 9 تا 12.5 سانتی‌متر، دمگل‌ها به طول 1 تا 3 میلی‌متر. گل بنه سپری به طول 1 میلی‌متر، کاسبرگ‌ها تخم مرغی تا مثلثی و نوک تیز به طول 2.5 تا 3 و عرض 1.5 تا 2 میلی‌متر، بدون کاسبرگ فرعی. گلبرگ‌ها سفید و یا زرد کم رنگ، کلیوی، چروکیده، به طول 4 تا 5 و عرض 3 تا 4.6 میلی‌متر، بلندتر از کاسبرگ‌ها. پرچم‌ها 8 تایی، متقابل با کاسبرگ‌ها، به طول 4 تا 6 میلی‌متر. تخمدان کروی به قطر 1 تا 2 میلی‌متر؛ خامه گوشتی به طول 4 تا 5 میلی‌متر؛ کلاله ساده. کپسول کروی به قطر 4 تا 6 میلی‌متر که درون این کپسول‌ها دانه‌های مخروطی تا سه گوش قهوه‌ای قرار گرفته‌اند بدون کرک به طول 2 و عرض 1.5 میلی‌متر. موسم گلدهی این گیاه اوایل بهار تا اوایل پاییز است. پراکندگی جغرافیایی آن در ایران، پاکستان، هند، نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری شرق آفریقا و جنوب آسیاست. پراکندگی در ایران در مناطق غرب و جنوب است.

حنا با حنای مجنون (وسمه) که به رنگ آبی تیره است متفاوت است.

خواص حنا در طب سنتی

حنا یکی از گیاهانی است که طی قرون متمادی مورد توجه حکمای طب سنتی بوده است و در کتب متعدد شـرح آن ذکـر شده است. از طرفی استفاده از حنا در مراسم و آداب مذهبی و بعضاً توصیه‌هایی که از بزرگان دین در مورد مصرف حنا آمـده است، موجب شده تا برخی از دانشمندان طب سنتی حنـا را بـا عنوان «سید ریاحین» یاد کنند و با این عبارت اهمیت حنا را در مقایسه با سایر گیاهان یادآوری نمایند. حنا خواص درمانی فراوانی داشته و آن را به تنهایی و یا همراه با روغن‌های گیاهی مانند روغن زیتون، روغن‌های حیوانی، سرکه، زعفران، عسل، موم و... جهت درمان انواع بیماری‌ها از درد عضلانی و ناخن‌های شکننده گرفته تا بیماری‌هایی همچون جذام، وبا و بیماری‌های اعصاب مورد مصرف قرار می‌دادند.طبیعت حنا سرد و خشک است. حنا مصرف خارجی داشته و جهت درمان بیماری‌های پوستی مختلف نظیر خشک کردن زخم‌های ترشح‌دار، درمان جرب (تا حدودی معادل اگزما) و همچنین درمان زخم‌های گوشه ناخن تجویز می‌شده است. حنا یکی از گیاهان مؤثر در درمان آبله و جذام بوده و به طرق مختلفـی در درمان این بیماری‌ها به کار می‌رفته است.

در رفع سردرد کاربرد داشته است. در کتب طب سنتی در موارد متعددی به ضمادهایی از حنا اشاره شده کـه بـرای رفـع انـواع صُداع (سردرد) به کار می‌رفته‌اند.

حِنّا سرد و خشک است اندر آخر درجه‌ی اول، و اندر او قوّتی است که تحلیل و قبَض کند، و چون اندر آب بپزند، و آن آب بر اندام سوخته ریزند منفعت کند، و آماسهای گرم را نیز، از قبل آنکه خشکی اندر او حاصل کند بی‌رنج، و ریش دهان را نیک بود خاصه ریشی که از جنس قُلّاع بود، و روغنش معتدل است میان سرد و گرم، موی را قوی و سیه کند.مفتح افواه عروق و سدد و مجفف بیلذع و محلل اورام. با قطران و روغن زیتون جهت رویانیدن موی سر. بقدر یک مثقال با عسل و کتیرا جهت تقویت دماغ.

نباتیست ساقش بقدر نیم زرع و سرخ و برگش شبیه به برگ مورد و عریض‌تر از آن و نرم و گلش سرخ مایل به سفیدی و فاغیه نامند و خوشبو و در سالی دو بار گل می‌کند.

حنا سرد و خشک است در درجه اولی. آماس را که ماده او گرمی باشد بنشاند و قابض است. و اگر حنا را بپزند و بر موضعی که بر آتش سوخته باشد بنهند منفعت کند، زیرا که در وی قوت تجفیف است بی‌آنکه درد کند و اذی رساند و سودمند است و گل حنا در سردی و گرمی معتدل است و آماس‌ها را بنشاند. روغن حنا نیز ورم‌ها را بنشاند.

حنای یزدو کرماناز بهترین انواع حنا هستند.

فیتوشیمی

مهمترین ماده فعال گیاه حنا Lawsone، لاوسون (2- هیدروکسی – 4، 1- نفتوکینون) است که یک ترکیب رنگی است. لاسون در حالت طبیعی، تا هنگامی که برگ چیده نشده است، رنگی به نظر نمی‌رسد. اما به محض جدا شدن از درخت و قرار گرفتن در نور خورشید و هوا تبدیل به ماده‌ای جدید می‌شود که دارای رنگ قرمز است. خاصیت محافظت‌کننده کبدی، فعالیت ضد دیابت، اثر تنظیم‌کننده سیستم ایمنی بدن، اثرات آنتی اکسیدان، اثر ضد باکتری دارد. این اثر مربوط به وجود ترکیبات نفتوکینونی در گیاه حنا است. عصاره آبی برگ‌های حنا اثرات ضد باکتریایی قابل توجهی از خود نشان می‌دهند.

اثر ضد قارچی، فعالیت ضد درد، در طب سنتی عرب در درمان درد و تب

فعالیت ضد التهابی، اثر التیام زخم

میکروارگانیسم‌هایی که باعث عفونت زخم سوختگی می‌شوند را مهار کنند.

اثر افزایش‌دهنده حافظه

باعث افزایش حافظه، کاهش اضطراب و افسردگی می‌شود و همچنین از طریق تعدیل میزان سروتونین و نوراپی نفرین به خلق و خوی و رفتار نیز تأثیر می‌گذارد.

استفاده آرایشی

حنا مورد مصرف مردان و زنان هردو بوده. مردان موهای سر و صورت و دست و پا را با آن رنگ می‌کردند و زنان معمولاً موهای سر و گاهی تمام دست و پا و زمانی فقط قسمتی از آن را مانند ناخن‌ها، یا کف دست و پا، یا پشت آن را با حنا رنگین می‌ساختند.استفاده پی در پی از حنا، موجب خشکی و شکسته شدن مو می‌شود. از این جهت از حنا، سه یا چهار ماه یک بار باید استفاده شود. برای استفاده بیشتر و به منظور کاهش دادن مواد آسیب‌زای حنا، آن را با آب کافی رقیق می‌کنند و هم می‌زنند، تا مواد قابل حل در آب حل شده و مواد غیرقابل حل آسیب‌دهنده رسوب کند. بعد موی شسته را با آب حنا به طور کامل آغشته می‌کنند، بعد آب می‌کشند. حنا به مو شفافیت و حالت می‌دهد.میزان قرمز شدن و رنگ گرفتن پوست و مو به دو عامل بستگی دارد. یکی ساختمان مو و دیگر ترکیبات شیمیایی حنا. میزان قرمز شدن رنگ مو، بستگی به طبیعت رنگدانه‌هایی دارد که در داخل ساختمان مو موجود است، به همین دلیل میزان تیره و روشنی رنگ مسئله قابل پیش‌بینی نیست. موهای طبیعی و سالم رنگ قرمز زیبا به خود می‌گیرند، ولی موهای سفید یا موهای خشک و شکننده رنگ‌های متفاوت به خود می‌گیرند، زیرا بازتاب ماده شیمیایی رنگ حنا متفاوت است.

در قدیم از حنا دو گونه استفاده می‌شد. یکی جهت رنگ کردن مو و دیگری، جهت ایجاد نقش و نگار بر روی پوست. برای رنگ کردن مو گاهی حنا را با برگ یا میوه گیاهان دیگر چون نیل، قهوه، میخک و لیمو مخلوط می‌کردند. خمیری که از مخلوط کردن حنا با این گیاهان حاصل می‌شد، برای رنگ کردن مو به کار می‌بردند. برای کشیدن نقش و نگار با حنا بر روی پوست، مقدار بسیار کم شکر و روغن به حنا اضافه می‌کردند، تا رنگ اثر و دوام بیشتری پیدا کند. در ایران، مصر و ترکیه هنوز در برخی از شهرهای کوچک و روستاها، قبل از مراسم ازدواج، مراسم حنابندان برگزار می‌گردد. در مراسم حنابندان نه تنها عروس بلکه دیگر دختران جوان و زنان همراه با عروس بر دست و پای خود حنا می‌ببندند.

گاه با حنا نقش‌هاى خاصى در كف دست، پا و ساير بخش‌هاى بدن رسم مى‌كردند. اين نقوش را «نگار» و اين كار را «نگاربندى» مى‌گفتند. براى نگاربندى از سنگ حنابندان استفاده مى‌كردند.

*** در حال تکمیل