تاج‌السلطنه

تاج‌السلطنه (1301 ـ 1355ق )یکی از دختران ناصرالدین شاه بود که در جنبش مشروطیت نقش داشت.

زندگینامه

زهرا تاج السلطنه متولد 6 ربیع الثانی 1301ق. دوازدهمین دختر شاخص ناصرالدین شاه و از زنان شاخص در زمان مشروطه است که به عنوان یک زن درباری نقش مؤثری داشته است. مادر تاج السلطنه، مریم خانم ملقب به توران السلطنه بود. برخی منابع مریم توران السلطنه معروف به خانم شاهزاده را دختر قمرتاج و محمدحسن میرزا معتضدالدوله (پسر خسرو میرزا، پسر عباس میرزا ولیعهد) دانسته اند. او ظاهرا از تمام فرزندان ناصرالدین شاه زیباتر بوده است.

همسران تاج السلطنه

تاج السلطنه سه مرتبه ازدواج کرد که هر سه به طلاق انجامید. همسر اولش، امیرحسن خان شجاع السلطنه وشمگیر پسر محمدباقرخان سردار اکرم بود که در سال 1311ه.ق، در زمان حیات ناصرالدین شاه، خطبه عقد آنها جاری شد،تاج السلطنه در زمان عقد نه سال و شجاع السلطنه ده سال داشت. عروسی تاج السلطنه یک سال پس از به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه،(1314 ق. )رسماً اعلام شد. او بعدها این عروسی را مبدأ کج بختی خود می دانست.او در آن زمان دختری چشم و گوش بسته و مغرور و بی تجربه و زیبا بود که زندگی زناشویی خود را با جوانی آغاز کرد که چندان پای بند پاکی و پاکیزگی روحی و اخلاقی و اجتماعی نبود، و به همین جهت دچار بحران روحی شد.

عبدالحسین نوایی در مقدمه کتاب مرآت الوقایع مظفری راجع به تاج السلطنه اشاره می کند که:

دختری زیباروی و نسبتاً درس خوانده بود که نمی خواست در قفسهای تنگ محدودیتهای سنت و عرف و تشریفات و مقتضیات زمان زندگی کند و در جستجوی حقوق فردی و آزادیهای انتخاب شوهر و دوست و حصول اختیارات در زندگی شخصی، با خانواده شوهر درگیر شد و از شوهر خویش که اعیان زاده ای لوس و هرزه و بی بند و بار بود، طلاق گرفت.حاصل این ازدواج که بعد از ده سال به جدایی انجامید، چهار فرزند بود به نام های قمرتاج توران الدوله، فخرایران، امیرعباس (دیباج)، و فخرزمان.

تاج السلطنه یکی دوسال بعد از جدایی از سردار شجاع با قوللر آقاسی، برادرزاده پاشاخان سرتیپ امیربهادر جنگ ازدواج کرد.این ازدواج ظاهراً کمتر از 4 ماه دوام آورد. گویا علت اصلی طلاق مخالفت امیربهادر جنگ (دایی قوللر آقاسی) با این ازدواج بود، چون این طور مطرح شده بود که تاج السلطنه عضو انجمن حریت نسوان و این ازدواج در ارتباط با همین انجمن بوده، امیربهادر جنگ هم که از مخالفان مشروطه بود با شدت مخالفت کرد و برای طلاق قوللر آقاسی را تحت فشار قرار داد. امیربهادر تمام شئونات قوللر آقاسی را سلب کرد. از کشیکخانه و خانه خودش خارج کرد.به این ترتیب قوللر آقاسی مجبور به طلاق تاج السلطنه شد. تاج السلطنه حدود سال 1324 ق. از همسرش جدا شد و سردار شجاع از ترس انقلابیون به روسیه فرار کرد.

فعالیتهای سیاسی

تاج السلطنه از مدافعان جنبش مشروطه بود و با خواهرش افتخارالسلطنه عضو انجمن آزادی زنان یا انجمن حریت نسوان بودند. به طوری که از یادداشت های تاج السلطنه برمی آید، وی یک سوسیالیست و در همان حال طرفدار پرشور حقوق زنان بود.تاج السلطنه در یادداشتهایش، خود را طرفدار اصول مشروطیت و تجدد و آزادی زنان و مخالف دیکتاتوری و لایه های آلوده اشراف نشان می دهد و شاید از انگشت شمار زنانی بود که بی حجاب در مجالس و اجتماعات دیده می شد.تاج السلطنه در بزرگسالی، از عدم آگاهی زنان به حقوق خود محزون بود چرا که زن های ایرانی، حقوق خود را ندانسته و هیچ درصدد تکلیفات انسانی خود برنمی آمدند. و معتقد بودند حالا که به یک اندازه راه ترقی برای نسوان باز شده و می توانند دخترها را در مدارس بگذراند و آتیه آنها را به نور علم و کمال روشن نمایند، مدرسه رفتن را برای دخترانشان عیب می دانند.

تاج السلطنه زنی آگاه و دانشور، آشنا به ادبیات، دارای ذوق شعر و موسیقی کتابخوان، نقاش و خواننده آثار روشنفکران و روشنگران غربی بود و با خواندن کتابهای فیلسوفان غربی چون ژول سیمون از نحوه تربیت فرزندان در دربار قاجار انتقاد و علتها را ریشه یابی و نقد می کرد.

وی با مطالعه و کنکاش در آثار مشاهیر اروپایی، با فرهنگ آنها نیز آشنا شده بود، و هنجارها و افکار سنتی عصر خویش را مورد پرسش قرار می داد. وی با تاریخ فرانسه و شخصیت های برجسته جهان همانند پطر کبیر، ویکتور هوگو، روسو، داروین و... آشنا شد. زبان فرانسه و علوم جدید آموخت. به همین دلیل افکار و نوشته های او در مورد دربار و اوضاع اجتماعی سیاسی منتقدانه و درک وی از نوگرایی به طور خلاصه عبارت بود از: اهمیت دادن به علم و دانش، داشتن حق انتخاب همسر، ضرورت حضور زنان در اجتماع، شکستن فضای بسته سنت و دستیابی به افکار جدید.

خاطرات تاج السلطنه

بعضی از مورخین از جمله ایرج افشار خاطراتی که تاج السطنه از خود برجای گذاشته است را منتسب به وی ندانسته و با توجه به مستنداتی که ارائه نموده اند در اصالت آن تردید دارند. قید نموده اند که کتاب حاوی گزارش احوال تاج السلطنه است ولی گفتن اینکه انشای شخص او باشد جای بحث و حرف است.

تاج السلطنه خاطرات خود را خطاب به معلمش نوشته و در بعضی از مندرجات کتاب او را پسرعمه عزیز و سلیمان نامیده است. (وی نوه عمه اش بوده است.)

ق‍اض‍ی‍ه‍ا، ف‍اطم‍ه‌ (1399). دختران ناصرالدین‌شاه قاجار (شرح حال و اسناد). تهران: نشر گویا. ص357.

تاج السلطنه در بخشی از خاطراتش به ترک دین و اعتقادات مذهبی اش اشاره می کند و می نویسد:

این جوان نجیب، هفته ای سه روز به من درس می داد. در تنفس و موقع استراحت، صحبت مذهبی می کرد و از طبیعیون قصه می کرد. من در اوایل خیلی متغیر شده؛ با او مجادله می کردم. بعد، کم کم گوش می کردم. پس از مدتی، باور کردم. اول کاری که کردم، تغییر لباس دادم: لباس فرنگی، سر برهنه؛ در حالتی که هنوز در ایران، زن ها لباس فرم قدیم را داشته. پس از لباس، ترک نماز و طاعت را هم کردم؛ زیرا که با کرست و آستین های تنگ لباس های چسبیده، وضو ساختن و نماز کردن مشکل بود. پس از اینکه نماز ترک شد، تمام مذاهب و اعتقادات را باطل شمرده، می گفتم: رعد، رعد است؛ برق، برق. درخت فلان است؛ انسان فلان....و هرچه روز به روز در تحصیل پیش می رفتم، بر لامذهبی دامن زدم.....از بس که تاریخ و رمان های فرنگی را این معلم من خوانده بود، به من حالی کرده بود که فقط دنیا همین تهران نیست، من دیوانه وار میل رفتن اروپا را داشت، و همین میل، در من قوت گرفت و باعث متارکه ی من با شوهرم شد.

درگذشت

او بقدری از محیط آلوده و فاسد اشرافی دچار حرمان و یأس می گردد که سه بار دست به خودکشی می زند و خود را مسموم میکند.

تاج السلطنه به طور گمنام و احتمالاً در سال 1936 م (1355 ق. و 1315 ش.) در تهران درگذشت.