مسجد فخرالدوله
مسجد فخرالدوله، فخرآباد، یا فخر که به نام امین‌الدوله نیز معروف است از مساجد تاریخی تهران است که به دستور اشرف‌الملوک امینی (فخرالدوله) در سال 1324 ساخت آن آغاز و در 1328 پایان یافت. این مسجد در زمره آثار فرهنگی ایران ثبت میراث فرهنگی شده است.
تاریخچه
مسجدی را که به نام امین‌الدوله ساخته شد، مردم بیشتر با نام بانی‌اش فخرالدوله می‌خوانند. فخرالدوله پس از مرگ میرزا علی خان امین‌الدوله، صاحب اختیار تمام املاک فراوان او در تهران قدیم، الهیه، کهریزک، لشت نشاء و... که به پسرش محسن خان به ارث رسیده بود، شد. بنای این مسجد را نیکلای مارکوف روسی، از مشهورترین معماران آن روسی ـ گرجی آن زمان، به درخواست فخرالدوله در سال 1324 آغاز و در سال 1328 پایان برد.
مسجد فخرالدوله در گوشه شمال غربی پارک امین‌الدوله واقع شده بود. پارک امین‌الدوله که در دوره ناصری بنا شد در منتهاالیه شمال شرقی تهران و مجاور حصار ناصری و جنوب دروازه شمیران (جنوب میدان سینا) واقع بود. پارک امین‌الدوله، بخش اعظم اراضی جنوبی خیابان شهید محسن مشکی فعلی، بخش شرقی خیابان بهارستان (خیابان دروازه شمیران)، بخش شمالی خیابان مجاهدین اسلام (خیابان دروازه دوشان تپه) و قسمت غربی خیابان زرین خامه را تشکیل می‌داد. خیابان‌های کنونی پارک امین‌الدوله همچون قائن، بزرگمهر، افراز و... با همه کوچه‌های منشعب از آنها در همان اراضی احداث شده است.
مسجد فخرالدوله اکنون در جنوب دروازه شمیران (میدان ابوعلی سینا) و ضلع شمالی خیابان شهید مشکی و غرب کوچه دوازدهم واقع است.[۱]
سازندگان
معمار بنای مسجد فخرالدوله، نیکلای مارکوف، معمار معروف گرجی ـ روسی مقیم ایران است که در سال 1324 هـ.ش بنا را طراحی کرده است. سازنده و کاشی‌کار محراب مسجد استاد محمدعلی کاشی تراش اصفهانی و خطاط وقف‌نامه مسجد، ابراهیم طالقانی است.[۱]
بنای کنونی و مشخصات آن
بنای مسجد شمالی ـ غربی و نمای آن از آجر با کتیبه‌های کاشی معرق است.[۲] مسجد فخرالدوله به شیوه معماری قاجار یعنی آمیزه‌ای از معماری فرنگی و ایرانی بنا شده است. از جمله خصوصیات بنا، قرینه‌سازی آن است. مسجد مستطیل شکل، و دارای شبستان ستون‌دار، محراب کاشی‌کاری، صحن و گنبد است. یک مناره اصلی در جبهه شرقی آن قرار دارد که از درون صحن قابل رؤیت نیست.در هندسه و ترکیب اصلی بنا، گرایش به طرح پرستشگاه‌های بیزانس دیده می‌شود و مناره‌های کوچکی که در بنا دیده می‌شود نیز تحت تأثیر معماری بیزانسی است. [۱]تکرار مناره‌های کوچک و استفاده از گنبد خوابیده در دوره قاجاریه رایج بوده است و این حالت به خصوص در طرح مسجد سپهسالار هم دیده می‌شود، که در واقع متأثر از هنر بیزانسی است. پلان متقارن و قرارگیری گنبدخانه در وسط آن منطبق با الگوهای رایج مساجد پیشین ایرانی نیست. به همین ترتیب، می‌توان به گنبد خوابیده اولیه اشاره کرد. کاشی‌کاری و آینه‌کاری در نماهای داخلی بنا بعداً اضافه شده‌اند. نمای بیرون ساختمان از آجر و در تزیین آن از کاشی‌کاری به صورت کتیبه و لچکی استفاده شده است. کاشی‌کاری‌ها از نوع معرق و دارای نقوش اسلیمی است.[۲]
مسجد فخرالدوله دو ورودی در ضلع شرقی و جنوبی دارد. نمای بیرونی بنا آجرچینی سنتی است. ورودی ضلع جنوبی شامل نرده‌های فلزی است که در دو سوی آن ستون‌های سیمانی سبزرنگ، و در دو طرف ستون‌ها، دو کتیبه کاشی خشتی به ابعاد دو متر در دو متر قرار دارد.
روی کتیبه طرف چپ عبارت الصلوة معراج المؤمن نوشته شده و کتیبه طرف راست قرینه کتیبه نخست و روی آن عبارت الصلوة عمود الدین آمده است.
در قسمت فوقانی کتیبه‌ها، دو نوار کاشی‌کاری وجود دارد که روی آنها آیه 18 سوره توبه آمده است: انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر.
ورودی با یک پله به بالا یا پایین به صحن متصل می‌شود.
ورودی دیگر در داخل کوچه مسجد حاج علی خان امین‌الدوله قرار دارد، این ورودی طاقی شکل و دارای دری فلزی است. پشت بغل‌های ورودی، کاشی‌کاری معرق با زمینه لاجوردی است که لچک‌ها و اسلیمی‌های زیبایی آن را تزیین کرده‌اند. بالای ورودی، کتیبه کاشی‌کاری معرق دیده می‌شود که با طرح‌های ترنج ختایی و اسلیمی تزیین شده و روی آن آیه 31 سوره اعراف با ترجمه فارسی آن نوشته شده است: یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد.
در طرف راست ورودی، مناره زیبای آجرکاری مسجد دیده می‌شود که نوار کاشی‌کاری فیروزه‌ای رنگ آن را احاطه کرده است. بالای کتیبه، تزئینات آجرکاری دیده می‌شود. کلاهک مناره دارای هشت ستون کوچک سنگی و بالای آن آجرکاری رومی است.در طرح اولیه ستون‌های داخلی از موزاییک درجا استفاده شده و سرستون‌ها با مقرنس و باقی بدنه با نمای گچ پرداختی تزیین شده‌اند.
ورودی شرقی به صحن مسجد متصل است. صحن مسجد، مستطیل شکل، و به مساحت صد و چهل متر مربع است. کف صحن سنگ فرش است و باغچه‌ای به مساحت ده متر مربع دارد و اطراف باغچه را نرده‌های فلزی احاطه کرده‌اند. در دو سوی شرقی و غربی صحن، ورودی‌ها و پنجره های طاقی شکل دیده می‌شود. پشت بغل‌های آنها کاشی‌کاری معرق با طرح‌های لچکی و زمینه لاجوردی است. در ضلع شرقی، وضوخانه زنانه و مردانه، دفتر مسجد و دفتر بسیج قرار دارد. در ضلع غربی نیز کتابخانه و انبار مسجد قرار دارند. در مرکز دو ضلع شرقی و غربی بنا، دو ورودی متقارن طاقی شکل با پشت بغل‌های معرق وجود دارد. ورودی طرف راست به در ورودی شرقی مرتبط می‌شود. کتیبه قسمت فوقانی این ورودی، شامل یکی از شعرهای سعدی است:
سعدیا مرد نکو نام نمیرد هرگز
مرده آن است که نامش به نکویی نبرند
بالای ورودی سمت غربی که به ورودی سوم مسجد متصل بوده و بعداً مسدود شده است، این مطلب نوشته شده است:
بنای اساسی این مسجد به همت شادوران خانم اشرف امینی فخرالدوله فرزند اعلیحضرت مظفرالدین شاه قاجار در سال 1328 شمسی پایان یافت.
در دو سوی ضلع شمالی صحن، دو ردیف پله قرار دارد که به صحن دوم می‌رود و مساحت این صحن صد متر مربع است. معماری اصلی بنا در این قسمت قرار دارد. در صحن زیرزمینی وجود دارد.
نیم هشتی پیش آمده‌ای در سمت شمالی صحن قرار دارد که در انتهای گوشه‌های فوقانی آن چهار مناره کوچک آجری طراحی شده است و بر روی هر مناره، اشکال گنبدی شکل کوچک با کاشی‌کاری قرار دارد.
روی نیم هشتی پیش آمده، طاق نمای کوچکی با سقف کاشی‌کاری دیده می‌شود که اطراف آن را طاق نمای بزرگ‌تری احاطه کرده و پشت بغل‌های آن کاشی‌کاری معرق است. در بالای این طاق نما، کتیبه کاشی‌کاری لاجوردی مزین به ترنج اسلیمی دیده می‌شود و روی آن این عبارت نوشته شده است:
این مسجد به نام حاج میرزا علی خان امین‌الدوله در تاریخ 1324 هـ.ش ساخته شده است.
از ورای این قسمت، گنبد کاشی‌کاری فیروزه‌ای رنگ مسجد نمایان است که با طرح‌های ختایی و اسلیمی مزین شده است. گنبد از نوع نار و بسیار بزرگ است. در قسمت پایین گنبد، کتیبه‌ای کاشی‌کاری قرار دارد که آیاتی از قرآن روی آن نوشته شده است. در دو سوی نیم هشتی پیش آمده، دو ورودی طاقی شکل متقارن به شبستان مسجد قرار دارد.
ورودی سمت راست، مردانه و ورودی سمت چپ، زنانه است. فضای شبستان دارای یک بخش مرکزی است که گنبدی بر آن و نیز چهار، چهار طاقی که روی چهار جفت ستون استوار شده‌اند. مساحت شبستان دویست مترمربع است. شبستان دارای گنبد خانه‌ای است که در مرکز آن از داخل، گنبدی کم خیز قرار دارد که همانطور که گفته شده گنبد اولیه مسجد از خارج نیز کم خیز بوده و گنبد مرتفع فعلی بر روی آن ساخته شده است. بالاتر از این قسمت، چهار پنجره طاقی شکل کوچک دیده می‌شود که نور درون گنبدخانه را تأمین می‌کند.
گنبدخانه روی چهار جفت ستون قرار دارد که قسمت پایین سنگی آنها، و سرستون‌ها با مقرنس و بدنه گچی تزیین شده‌اند. محراب و کاشی‌کاری مسجد در چهارطاقی جنوبی قرار دارد. در قسمت غربی چهارطاقی غربی، طاق نمایی قرار دارد که اطراف آن کاشی‌کاری معرق مزین به گل‌های ترنج و اسلیمی با زمینه فیروزه‌ای است و اطراف آن را حاشیه‌ای لاجوردی رنگ احاطه کرده و در قسمت فوقانی‌اش عبارت زیر نوشته شده است: «در تاریخ 29 تیرماه 1355 این کاشی‌کاری انجام شد.
در مرکز، طاق نمایی زیبا دیده می‌شود که وسط آن تصویر کعبه و اطراف آن گچ‌کاری‌های زیبا و رنگی دیده می‌شود و سقف نیز به طرز زیبایی آینه‌کاری شده است. در ضلع شرقی چهارطاقی شرقی نیز طاق نماهای دیگری قرار دارند که مزین به کاشی‌کاری معرق با زمینه اصلی فیروزه‌ای رنگ‌اند.
پرده‌ای، شبستان را به دو قسمت زنانه و مردانه تقسیم کرده است. در ضلع جنوبی شبستان، محراب کاشی‌کاری و نیم شش مسجد قرار گرفته است. محراب طاقی شکل و هلالی، و ازاره آن تا ارتفاع یک متر و پنجاه سانتی‌متر از سنگ پوشیده شده است. اطراف آن کاشی‌کاری معرق مزین به شمسه، اسلیمی، ترنج ختایی و... است. زمینه اصلی کاشی‌کاری‌ها فیروزه‌ای رنگ و درون محراب نیز با کاشی‌کاری معرق مزین به ترنج، ختایی و اسلیمی پوشانده شده است. در سقف محراب، مقرنس‌های زیبای گچی دیده می‌شود. منبر پنج پله چوبی مسجد در ضلع شمالی شبستان قرار دارد، این منبر از همان ابتدای ساخت بنا در مسجد بوده است.[۱]
تغییرات بعدی
بنا هم اکنون نیز به وضع ابتدایی خود باقی است و تنها تعمیرهای مختصری در آن انجام شده است.
تغییرهایی که در بنای مسجد انجام یافته است، به شرح زیر است:
- در سال 1350 هـ.ش، محراب زیبا و دیدنی مسجد توسط استاد محمدعلی کاشی تراش اصفهانی به بنا اضافه شده است. در واقع تا سال 1350 هـ.ش مسجد فاقد محراب با اسلوب خاص بوده است.
- در سال 1351 هـ.ش روی گنبد کم خیز مسجد، گنبد مرتفع فعلی را بنا کرده‌اند.
- در سال 1355 هـ.ش نیم طبقه‌ای که داخل شبستان بوده و خانم فخرالدوله هنگام حضور در مسجد از آن استفاده می‌کرده، حذف شده است و طبق کتیبه شبستان، طاق نمای غربی شبستان با گچ‌کاری و آینه‌کاری زیبای آن به بنا الحاق شده است.
- در سال 1360 هـ.ش، بخش زنانه، واقع در زیرزمین صحن، به بنا اضافه شده است.
- در سال 1375 هـ.ش وضوخانه‌های مسجد تعمیر و بازسازی شده‌اند.
- در سال 1379 هـ.ش قسمتی از کاشی‌کاری‌های صحن مسجد بازسازی شده است.
- کاشی‌کاری‌های صحن و گنبد را سازمان میراث فرهنگی در سال‌های اخیر انجام داده است.
متولیان
تولیت بنا در زمان حیات فخرالدوله در اختیار وی قرار داشت و بعد از مرگ وی در سال 1334 هـ.ش به پسرش، علی امینی، منتقل شد. در سال 1344 هـ.ش تولیت بنا به حاج میرزا خلیل کمره‌ای امام جماعت مسجد واگذار شد و بعد از او به فرزندش ناصرالدین کمره‌ای انتقال یافت. در حال حاضر، نیز تولیت مسجد در اختیار هیئت امناست که این مکان را زیر نظر اداره اوقاف تهران اداره می‌کنند.[۱]
موقوفات
طبق گفته اعضای هیئت امنا، مسجد دارای تعدادی موقوفه در محله سرچشمه و خیابان مصطفی خمینی است که اداره اوقاف این رقبات را به تصرف خود درآورده است.
اهمیت تاریخی مسجد
مسجد فخرالدوله از جمله مساجد دارای اهمیت سیاسی از زمان ساخت است. برای نمونه انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی در سال 1328 هـ.ش. در این مسجد برگزار شد و گروه فدائیان اسلام نیز جلسات خود را در سال 1332 در آن تشکیل می‌دادند. از جمله اولین وعاظ معروف که در این مسجد به ایراد وعظ و سخنرانی پرداختند محمد تقی فلسفی بود.[۱]
ثبت میراث فرهنگی
این مسجد در تاریخ 25 مهر 1383 به ثبت در فهرست میراث فرهنگی رسید.[۱]بسیاری از قسمت‌های این بنا از جمله محراب آن بعدها به بنا اضافه شده است.
منابع
پیوند به بیرون
نویسنده: حکمت بروجردی