مدرسه مریم بیگم

کتیبه درب مدرسه مریم بیگم، به خط علی نقی امامی مورخ 1115ق. انتقال داده شده به موزه ایران باستان 1312ش.

کتیبه مدرسه مریم بیگم اصفهان موجود در موزه ایران باستان، که دیگر اثری از آن نیست

وقف‌نامه مریم بیگم برای مجلدی از وسائل الشیعه همراه با پنج مجلد دیگر از همین کتاب

مدرسه مریم بیگم (ساخت 1115 ق) از مدارس دوره صفویه است که در زمان سلطنت شاه سلطان حسين توسط مريم بيگم، دختر شاه صفی در سال 1115 هجری ساخته و وقف شد.

تاریخچه

مدرسه مریم بیگم در سال 1115 ق در نزديکی محله خواجو و در مجاورت چهارراه نقاشی یا چهارسو نقاشی اصفهان بنا شد. بازار چهارسو نقاشی بازار بزرگی بوده که قسمتی از آن باقی مانده و اکنون در جنوب خیابان شاه عباس واقع است. اراضی منطقه چرخاب و چارسوق نقاشی به گونه‌ای است که تا مدت‌ها به زمین‌های هفت مدرسه معروف بوده‌اند. این مدارس تا اواخر دوران قاجاریه نیز پابرجا بود تا اینکه در سال 1298 قمری تخریب شد و به حکم یکی از مجتهدین بزرگ (آخوند ملامحمدباقر فشارکی) از مصالح آن در ساخت مسجد رحیم خان و مسجد محله نو معروف به مسجد فشارکی استفاده شد. هفت مدرسه عبارت‌ بود از مدرسه اسفندیار بیک، دده خاتون، پرنیان خادم، زینب بیگم و مریم بیگم، مدرسه ساروتقی و شاه حسین. البته شاردن در سفرنامه‌اش شمار مدارس محله خواجو را در زمان صفویه هشت عدد می‌داند.

این مدرسه که ظاهراً در ابتدا گمرکخانه شهر بوده به شکل مربع و هر ضلع آن 60 متر بوده و در اغلب ولایات به خصوص در اصفهان موقوفات بسیاری داشته است. ساختمان آن به گونه‌ای بوده که پس از سر در مجلل مرتفعی، دالان مسقف عریض و طویلی با دو طبقه حجره در طرفین آن برای سکونت طلاب علوم دینی قرار داشته که منتهی می‌شده به صحن مدرسه با حوض بزرگی که در وسط آن قرار گرفته بود. در ضلع شرقی آن روبروی مدخل مدرسه، سالن بزرگی برای تدریس قرار داشته است.این مدرسه احتمالاً دارای کتابخانه‌ای نیز بوده است.

صورت‌جلسه راجع به کاشی‌های سردر موقوفه مدرسه مریم بیگم در زمان تخریب ساختمان قدیمی و جایگذاری مجدد آنها در ساختمان جدید، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

مدرس رسمی مدرسه شخصی به نام آقا شیخ علی بوده، که در هنگام انتخاب منصب شیخ الاسلامی اصفهان یکی از چهار نامزد برای این منصب بوده است.

سرانجام مدرسه

مدرسه دیرزمانی غیرمسکونی بوده و هنگامی که فرصت‌الدوله شیرازی سال‌ها بعد برای سیاحت به این مدرسه می‌رود چنین می‌نویسد:

یک طلبه در آن ندیدم مگر در بعضی اتاق‌ها سگ بچه گذارده و در دالانش تابو (خمره گلی) می‌ساختند. ساختمان مدرسه حکایت از زیبایی آن در سال‌های قبل دارد. پس از عبور از دالان درازی وارد صحن مدرسه می‌شویم که در اطراف آن حجره‌هایی برای سکونت طلاب ساخته شده بود. در وسط بنا حوض بزرگی قرار داشت. دالان بلندی داشته و پس از آن صحن مدرسه بوده و در اطراف آن حجرات محل سکونت طلاب قرار داشته است.

عمده‌ترین علت متروک ماندن این نهاد آموزشی و ویرانی حجره‌های آن را، خرابی محلاتی چون خواجو و حسن آباد در عصر قاجار به دلیل قحطی و امراضی چون وبا دانسته‌اند.بعدها در محل مدرسه مریم بیگم دبستانی بنا شد که مدتی بعد به مدرسه راهنمايی حاتم بيک مبدل شد و سپس در اختيار مرکز تحقيقات معلمان آموزش و پرورش اصفهان قرار گرفت، هم اکنون مجدداً در محل مدرسه اصلی مدرسه مریم بیگم، در خیابان فعلی فلسطین، کوچه حسن آباد، دبستان پسرانه ناطق اصفهانی فعالیت می‌کند.امروزه تنها اثری که از بنای تاریخی مدرسه مریم بیگم باقیمانده کتیبه سر در مدرسه است که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود و دیگر آثاری از مدرسه قدیمی مریم بیگم وجود ندارد.

کتیبه

کتیبه سردر مدرسه مریم بیگم از 36 قطعه کاشی هفت رنگ ترکیب شده که شکل خشتی داشته و متن آن به خط ثلث با رنگ سفید بر زمینه لاجوردی نوشته و ساخته شده است. خوشنویس آن علی نقی امامی و تاریخ کتیبه 1115 ق است. کتیبه در حال حاضر در موزه دوران اسلامی موزه ملی ایران به شماره موزه 3277 نگهداری می‌شود. عرض آن 45 سانتی‌متر و طول آن 3 متر و 75 سانتی‌متر می‌باشد. این کتیبه‌ها شامل شرایط سکنی برای طلاب علوم دینی در مدرسه است.

کتیبه لوح سنگی اول مدرسه مریم بیگم

هو المعز جلت عظمته

از جمله شروط سکنای مدرسۀ مزبوره آنست که باید زوجه یا خانه یا پدر صاحبِ خانه یا مادر صاحبِ خانه در شهر اصفهان یا دور و حوالی شهر تا چهار فرسخ شرعی نداشته باشد و هرگاه یکی از آنچه مذکور شده یعنی زوجه یا خانه یا پدر صاحب خانه یا مادر صاحب خانه در چهار فرسخی شهر یا زیاده بر چهار فرسخی داشته باشد باید که ماهی زیاده بر دو شب در آنجا نماند، می‌خواهد که دو شب را پی در پی بماند، می‌خواهد متفرق، و هرگاه میسر و مقدورش نشود که به شرایط مذکوره عمل نماید باید که در این مدرسه سکنی ننماید، و تظلم نکند که مرا منع می‌کنند از رفتن به خانه خود یا به خانه پدر یا مادر یا زوجه خود. چه کسی مانع او از رفتن نشده، بلکه منع کردیم او را از ساکن شدن در مکان‌های غیر بنا حق. چه این مدرسه محل و مکان او نیست، بلکه محل و مکان سکنی آن جماعتی‌اند که وفا کردن بجمیع شرایط مذکوره میسر و مقدور ایشان باشد، و هیچ دقیقه از دقایق شرایط از ایشان تخلف نکند، و تظلم کردن این قسم شخص مانند تظلم کسی باشد که بگوید نمی‌گذارند که خانه مردم را غصب کنم و ساکن شوم در آن، پس این قسم شخص خودش ظالم خواهد بود به صورت مظلوم، که می‌خواهد که حق و مال و محل سکنی و مأوای موقوف علیهم را بنا حق غصب کند و ساکن شود و تظلم هم می‌کند. سنه 1116.

کتیبه لوح سنگی دوم مدرسه مریم بیگم

کتیبه لوح سنگی مرمری دیگر به طول 17/1 متر و عرض 51 سانتی‌متر به شرح زیر است:

چون شرایط وقفیه که در کتیبۀ مدرسه مرقوم گشته دو عبارت اجمال دارد، لهذا توضیح آن دو عبارت را لازم دانستیم که در اجمال آنها شبهه نکنند. اول آنکه نوشته شده که تا هفت سال بیشتر سکنا در مدرسه نکنند و بعد از هفت سال البته باید که بدر روند. تفصیل آن اجمال آنکه بعد از هفت سال هرگاه تا شش ماه یا کمتر از مدرسه غیبت اختیار نمایند و بعد از غیبت معاودت به مدرسه نمایند بر ایشان حرجی نیست، و توقف ایشان مجدداً تا هفت سال در مدرسه مزبوره مجوز خواهد بود. دویم آنکه نوشته شده که وجه معاشی، خواه وظیفه و خواه تعلیم و خواه غیر آنها از هیچ ممرّی نداشته باشند. مفصل آن مجمل آنکه وظیفه و مواجب و مدد معاش مستمری از جایی دیگر نداشته باشند و اگر مردم از موهبت و عطایا گاهی رعایتی بطلبه مدرسه مزبوره نمایند در اخذ این وجوه مؤاخذ نخواهند بود. و همچنین اگر کسی را از طلبه مدرسه مزبوره قدر قلیلی وظیفه باشد که با خراجات او کفاف نباشد و با وجود آن وجه وظیفه در مرتبه استحقاق باقی باشد توقف آنکس در مدرسه مجوز است و بر او حرجی نیست. علی نقی الامامی. فی تاریخ شهر شعبان سنه 1116.

پیوند به بیرون

1. ویکی‌پدیای فارسی

نویسنده: حکمت بروجردی