مدرسه مریم بیگم

مدرسه مريم بيگم (ساخت 115 ق) از مدارس دوره صفویه است که در زمان سلطنت شاه سلطان حسين توسط مريم بيگم، دختر شاه صفی در سال 1115 هجری ساخته و وقف شد.

بنای کنونی و مشخصات آن

مدرسه مریم بیگم در سال 1115 ق در نزديکی محله خواجو و در مجاورت چهارراه نقاشی یا چهارسو نقاشی اصفهان بنا شد. بازار چهارسو نقاشی بازار بزرگی بوده که قسمتی از آن باقی مانده و اکنون در جنوب خیابان شاه عباس واقع است. کسانی که برای تماشای مدرسه می‌رفتند پس از عبور از دالان درازی وارد صحن مدرسه می‌شدند که در اطراف آن حجره‌هایی برای سکونت طلاب علم ساخته شده و در وسط حوض بزرگی داشت. بعدها در محل مدرسه مریم بیگم دبستانی بنا شد که مدتی بعد به مدرسه راهنمايی حاتم بيک مبدل شد و هم اکنون نيز در اختيار مرکز تحقيقات معلمان آموزش و پرورش اصفهان می‌باشد. امروزه از بنای مدرسه تاریخی مریم بیگم چیزی به استثنای دو لوح سنگی مرمری برجای نمانده است.

این مدرسه که ظاهراً در ابتدا گمرکخانه شهر بوده به شکل مربع و هر ضلع آن 60 متر است.موقوفات در اغلب ولایات به خصوص در اصفهان که موقوفات بسیاری دارد.

سرانجام مدرسه

اراضی مجاور چرخاب و چارسوق نقاشی به گونه‌ای است که این اراضی تا مدت‌ها به زمین‌های هفت مدرسه معروف بوده‌اند. این مدارس تا اواخر دوران قاجاریه نیز پابرجا بود تا اینکه در سال 1298 قمری تخریب شد و به حکم یکی از مجتهدین بزرگ (آخوند ملامحمدباقر فشارکی) از مصالح آن در ساخت مسجد رحیم خان و مسجد محله نو معروف به مسجد فشارکی استفاده گشت. این مدارس عبارت‌اند از مدرسه اسفندیار بیک، دده خاتون، پرنیان خادم، زینب بیگم و مریم بیگم. دو مدرسه دیگر عبارتند از مدرسه ساروتقی و شاه حسین. البته شاردن در سفرنامه‌اش شمار مدارس محله خواجو را در زمان صفویه هشت عدد می‌داند.

جلال‌الدین همائی در خصوص مدرسه می‌نویسد:

اخیراً به کلی خراب ولی در محوطه آن دبستان جدید دخترانه‌ای به همان اسم مریم بیگم ساخته‌اند. در اوایل چارسو نقاشی دست چپ یعنی در ضلع شرقی بازارچه سر درب مجلل بسیار مرتفعی داشت که وارد رواق و دالان مسقف بسیار مرتفع عریض و طویلی شبیه به دالان‌های کاروانسراهای مجلل قدیم می‌شد که در تمام دالان سکوی سنگفرش و طرفین دوطبقه حجرات فوقانی و تحتانی داشت و از این دالان وارد صحن وسیع نیمه خراب مدرسه یا بنای دو مرتبه می‌شدند. مقابل مدخل مدرسه در ضلع شرقی ایوان بزرگ مدرس بود.

مدرسه دیرزمانی غیرمسکونی بوده و هنگامی که فرصت‌الدوله شیرازی سال‌ها بعد برای سیاحت و بازدید این مدرسه می‌رود چنین می‌نویسد:

یک طلبه در آن ندیدم مگر در بعضی اتاق‌ها سگ بچه گذارده و در دالانش تابو (خمره گلی) می‌ساختند. ساختمان مدرسه حکایت از زیبایی آن در سال‌های قبل دارد. پس از عبور از دالان درازی وارد صحن مدرسه می‌شویم که در اطراف آن حجره‌هایی برای سکونت طلاب ساخته شده بود. در وسط بنا حوض بزرگی قرار داشت. دالان بلندی داشته و پس از آن صحن مدرسه بوده و در اطراف آن حجرات محل سکونت طلاب قرار داشته است.

مدرس رسمی مدرسه شخصی به نام آقا شیخ علی بوده، که در هنگام انتخاب منصب شیخ الاسلامی اصفهان یکی از چهار نامزد برای این منصب بوده است.

این مدرسه احتمالاً دارای کتابخانه‌ای نیز بوده است.

کتیبه

کتیبه سردر مدرسه مریم بیگم از 36 قطعه کاشی هفت رنگ ترکیب شده که شکل خشتی داشته و متن آن به خط ثلث جلی با رنگ سفید بر زمینه لاجوردی نوشته و ساخته شده است. خوشنویس آن علی نقی امامی و تاریخ کتیبه 1115 می‌باشد. با توجه به نوشته‌ای در روزنامه اخگر به نظر می‌رسد این کتیبه طی سال‌های 1314-1315 در زمان مرمت آن مدرسه و در اوان تأسیس موزه ملی به این موزه منتقل شده باشد. کتیبه در حال حاضر در موزه دوران اسلامی موزه ملی ایران به شماره موزه 3277 نگهداری می‌شود. عرض آن 45 سانتی‌متر و طول آن 3 متر و 75 سانتی‌متر می‌باشد.

در اطراف ایوان شرقی مدرسه که در مقابل دالان ورودی واقع می‌شده اشعاری به خط نستعلیق و همچنین قسمتی از وقفنامه مدرسه بر کاشی‌های خشتی نوشته شده است. در طرف راست و چپ ایوان شرقی مدرسه مریم بیگم دو لوح سنگی مرمری نصب شده بوده که مضمون آنها متمم وقفنامه مدرسه و شرایط سکنی در مدرسه است و این دو لوح که تنها آثار برجای مانده مدرسه مریم بیگم در اصفهان است در آموزشگاهی که در محل آن مدرسه قدیمی و نزدیک چهارسوی نقاشی بنا شده نگهداری می‌شود. کتیبه یکی از دو لوح سنگی مرمری به طول 13/1 متر و عرض 53 سانتی‌متر به خط نستعلیق برجسته مورخ به سال 1116 هجری و به قلم علی تقی امامی به شرح زیر است:

کتیبه لوح سنگی اول مدرسه مریم بیگم

هوالمعز جلت عظمته

از جمله شروط سکنای مدرسۀ مزبوره آنست که باید زوجه یا خانه یا پدر صاحب خانه یا مادر صاحب خانه در شهر اصفهان یا دور و حوالی شهر تا چهار فرسخ شرعی نداشته باشد و هرگاه یکی از آنچه مذکور شده یعنی زوجه یا خانه یا پدر صاحب خانه یا مادر صاحب خانه در چهار فرسخی شهر یا زیاده بر چهار فرسخی داشته باشد باید که ماهی زیاده بر دو شب در آنجا نماند می‌خواهد که دو شب را پی در پی بماند می‌خواهد متفرق و هرگاه میسر و مقدورش نشود که به شرایط مذکوره عمل نماید باید که در این مدرسه سکنی ننماید و تظلم نکند که مرا منع می‌کنند از رفتن به خانه خود یا به خانه پدر یا مادر یا زوجه خود چه کسی مانع او از رفتن نشده بلکه منع کردیم او را از ساکن شدن در مکان‌های غیر بنا حق چه این مدرسه محل و مکان او نیست بلکه محل و مکان سکنی آن جماعتی‌اند که وفا کردن بجمیع شرایط مذکوره میسر و مقدور ایشان باشد و هیچ دقیقه از دقایق شرایط از ایشان تخلف نکند و تظلم کردن این قسم شخص مانند تظلم کسی باشد که بگوید نمی‌گذارند که خانه مردم را غصب کنم و ساکن شوم در آن، پس این قسم شخص خودش ظالم خواهد بود به صورت مظلوم که می‌خواهد که حق و مال و محل سکنی و مأوای موقوف علیهم را بنا حق غصب کند و ساکن شود و تظلم هم می‌کند سنه 1116.

کتیبه لوح سنگی دوم مدرسه مریم بیگم

کتیبه لوح سنگی مرمری دیگر به طول 17/1 متر و عرض 51 سانتی‌متر به شرح زیر است:

چون شرایط وقفیه که در کتیبۀ مدرسه مرقوم گشته دو عبارت اجمال دارد. لهذا توضیح آن دو عبارت را لازم دانستیم که در اجمال آنها شبهه نکنند اول آنکه نوشته شده که تا هفت سال بیشتر سکنا در مدرسه نکنند و بعد از هفت سال البته باید که بدر روند تفصیل آن اجمال آنکه بعد از هفت سال هرگاه تا شش ماه یا کمتر از مدرسه غیبت اختیار نمایند و بعد از غیبت معاودت به مدرسه نمایند بر ایشان حرجی نیست و توقف ایشان مجدداً تا هفت سال در مدرسه مزبوره مجوز خواهدبود. دویم آنکه نوشته شده که وجه معاشی خواه وظیفه و خواه تعلیم و خواه غیر آنها از هیچ ممری نداشته باشند مفصل آن مجمل آنکه وظیفه و مواجب و مدد معاش مستمری از جایی دیگر نداشته باشند و اگر مردم از موهبت و عطایا گاهی رعایتی بطلبه مدرسه مزبوره نمایند در اخذ این وجوه مؤاخذ نخواهند بود فی تاریخ شهر شعبان سنه 1116 و همچنین اگر کسی را از طلبه مدرسه مزبوره قدر قلیلی وظیفه باشد که با خراجات او کفاف نباشد و با وجود آن وجه وظیفه در مرتبه استحقاق باقی باشد توقف آنکس در مدرسه مجوز است و بر او حرجی نیست. علی نقی الامامی. کتاب آثار ملی اصفهان در سال 1352 اشاره می‌کند که کتیبه سر در مدرسه در تاریخ حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود و دیگر آثاری از مدرسه مریم بیگم وجود ندارد.