مریم بیگم

مریم بیگم (نیمه اول قرن یازدهم) دختر شاه صفی (از پادشاهان صفویه و جانشین شاه عباس اول) و خواهر شاه سلیمان صفوی بود. وی از زنان سیاستمدار، خیّر و واقف در اصفهان و در دربار صفوی صاحب نفوذ زیادی بود و آثاری را از خود به یادگار گذاشت.

زندگی‌نامه

مریم بیگم به لحاظ تاریخی کاملاً شناخته شده نمی باشد، سایه ابهامی بر او افتاده و افسانه هایی نیز به او نسبت داده شده است. آنچه از او به جا مانده وقف نامه های وی و کتیبه های روی مساجد و مدرسه‌هایی است که وقف کرده است. تاریخ تولد و درگذشت او به درستی معلوم نیست. از آنجا که مرگ پدرش شاه صفی در سال 1052 بوده است تولد وی میبایست 1052 یا پیش از آن باشد. تاریخ آخرین وقف نامه به جا مانده از او هم سال 1131 است. این که بعد از این تاریخ تا چه زمانی در قید حیات بوده مشخص نیست. احتمالا در سالهای 1077-1078 با میرزا ابوصالح رضوی ازدواج کرد. شاه سلیمان به او که در شمار علمای دینی بود منصب موقوفات داد. این منصب نیز معادل صدرخاصه و دارای همان مقام و همان درآمد بود. اما چندی نگذشت که همسرش از دنیا رفت. او مدتی پس از مرگ شوهر خود به ساروخان قورچی باشی علاقمند شد. گفته شده وقتی شاه سلیمان از این ماجرا آگاه شد ساروخان را گردن زد.

نسبت این زن به شاه سلطان حسین، به طرق گوناگون بیان شده است. گروهی او را عمه شاه حسین و عده ای وی را عمه شاه سلیمان و برخی هم مادربزرگ شاه سلطان حسین خوانده اند. در باب نام ایشان هم گفته اند از زمانی که شاه عباس به گرجستان مسلط شد، مادر همه شاهان، شاهزاده خانم ها و بانوان گرجی بودند. این بانوان اگرچه از آغاز جوانی در دربار ایران بزرگ شده بودند، اما تمایلات دینی خود را حفظ کرده بودند. بیشتر آنان حتی نامشان را نیز تغییر نمیدادند. میتوان گمان نمود که مریم بیگم نیز گرجی بوده و تمایلاتی عیسوی داشته و نقش او در لغو حکم تحریم شراب و همدستی با خواجه سرایان به عنوان جناح مخالف روحانیون، تا حدودی گواه صادق این مدعاست. کروسنسکی کشیش لهستانی در سفرنامه خود (سفرنامه کروسنسکی) او را مادربزرگ شاه سلطان حسین دانسته که تصویرهای حضرت مریم را با احترامات زیادی نگاهداری میکرد.

اقدامات اجتماعی

مریم بیگم به سبب آنچه از وی به جا مانده از زنان خیّر و صاحب خیرات و مبرات و با فضیلت و علم دوست و بلندنظر و اندیشمند و از دانشمندان خاندان صفویه شمرده می شود. او نامی نیکو از خود به جای گذارده است. مدارس اصفهان و خوانسار و نیز مسجدی در اصفهان و شاید کتاب خانه مدرسه ی اصفهان و حمام خوانسار، از یادگارهای او است. تأسیس مدرسه اصفهان از نشانه های بارز برای دانش و بینش این بانوی دانشمند محسوب می شد.

موقوفات

از اقدامات وی در اصفهان تأسیس مدرسه مریم بیگم در محله حسن آباد و مسجد مریم بیگم جنب دروازه دولت (خیابان طالقانی، کوچه مقابل مسجد باب الرحمه) می باشد. وی علاوه بر موارد فوق موقوفات بسیاری برای آبادانی شهر و رفاه طلاب حوزه های علمیه معین کرد. موقوفه بسیاری برای طلبه و لوازم آن معین کرده و از شهرهای دیگر غیر از اصفهان نیز ملک خریده و وقف مدرسه نموده تا جایی که در تبریز و بسطام و قزوین و غیره هم موقوفه دارد. به علاوه اموال و اراضی بسیاری را وقف اطعام در ماه مبارک رمضان و برگزاری مراسم عزاداری اباعبدالله الحسین در عاشورا نمود.

تاریخ بنای مدرسه خوانسار 1106 و تاریخ بنای مدرسه اصفهان 1115 است.

کتاب

اين بانو به علماء، دانشمندان و آثار آنان ارج مي نهاد. به اذعان شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، شيخ رضي الدين محمد بن بهاء الدين محمد بن حسنعلي بن ملا عبدالله ششتري (شوشتري) اصفهاني کتاب شرح ادعية السّر را به درخواست او تأليف کرده است. به علاوه، بنا به نقلی شرح دعای صباح از ملا عبدالله شوشتری نیز به مریم بیگم اهدا شده است.[۱]

اقدامات سیاسی

او از زنانی بود که تأثیر زیادی بر مسائل سیاسی گذاشت. وی با حمایتش سلطان حسین را به قدرت رساند. مریم بیگم نسبت به سلطان حسین میرزا علاقۀ زیادی داشت و خواستار به تخت نشاندن او شد و چون زنی مستبد و با اراده بود، پس از مرگ شاه سلیمان، سلطان حسین را بر تخت نشاند. مریم بیگم در مواجهه با اطلاعات مصیبت بار شرق ایران که باید بدان اخبار اشغال بحرین و سایر جزایر خلیج فارس را به وسیله سلطان بن سیف دوم امام عمان نیز افزود، با نفوذی که هنوز بر شاه داشت تلاش کرد تا او را به تصمیمی قاطع و عملیات شدید وادارد. در پی این اقدامات شاه و شکست های خفت بار دربار صفوی در مقابل هجوم دشمنان مریم بیگم شاه را ملامت کرده و مورد نکوهش قرار داد. وی حتی از اموال خود عهده دار مصارف لشگرکشی دیگری علیه یاغیان شد و شاه ناگزیر از متابعت وی شد.

کشف توطئه

به علت ناتوانی سلطان حسین در رسیدگی به امور مملکت توطئه هایی برای برکنار کردن او و به تخت نشاندن برادرش صورت میگرفت که به دست مریم بیگم کشف شد. مریم بیگم از شاه میخواست به اصلاح وضع کشور بپردازد، اما شاه به نصایح مریم بیگم توجهی نمیکرد.

باده نوشی

سلطان حسین با تحریک خواجه سرایان به عیاشی و باده نوشی روی آورد که این اقدام مخالفت علامه محمدباقر مجلسی را برانگیخت. این شخصیت برجسته شیعه و دانشمند بزرگ که نفوذ بسیاری در شاه داشت از وی خواست باده نوشی، جنگ طوائف و دستجات و کبوتربازی را ممنوع سازد. اجرای این فرمان بر مریم بیگم عمه پدر شاه ناگوار گردید و خواجه سرایان چون می دانستند که مریم بیگم به باده میل فراوان دارد و در مورد به تخت نشانیدن عزیز کرده اش خود را مدیون وی می شناسد برای فراهم آوردن موجبات الغای فرمان با او داخل مذاکره شده بی هیچ زحمت و اشکال با مشارکت وی توطئه ای در این باب چیدند. قرار بر این شد که مریم بیگم تمارض نماید و به شاه اطلاع داده شود که تنها راه نجات وی برحسب تجویز اطبای معالج وی نوشیدن کمی باده است. شاه نگران از حال مخاطره آمیز دروغین مریم بیگم برای تهیه باده نزد ارامنه جلفا فرستاد، از آنجا که ارامنه جلفا به تصور اینکه دامی برایشان گسترده اند از دادن باده به فرستادگان شاه امتناع کردند، سفیر لهستان که در مرکز حکومت حضور داشت مقداری مشروب تهیه کرد، شاه آن را به دست عمه پدرش داد. مریم بیگم ابتدا از قبول جام شراب خودداری کرد و گفت پیش از این که شاه مشروب بخورد هرگز لب به مشروب نخواهد زد. شاه ابتدا امتناع کرد، اما سرانجام با اصرار مریم بیگم جامی نوشید. پس از آن شاه به طوری دل به باده بست که دیگر به ندرت توانست به هوش بگذراند و به امور مملکت رسیدگی کند.

حمایت از ستمدیدگان

مریم بیگم همچنین حامی ستمدیدگان و به خصوص مسیحیان که در این دوره تحت آزار و فشار قرار داشتند، به شمار می رفت. گفته میشود شاه سلطان حسین در یکی از سفرهایش به جلفا، راهبه ای زیباروی را دید و پسندید و چون راهبه حاضر به ملحق شدن به خیل زنان بی شمار حرم شاه نشد، شاه او را ربوده به حرمسرای خویش برد، بعد از گذشت پانزده روز مریم بیگم با توجه به مقدس مآبی شاه و با این توجیه که اگر به زنی که خود را به عهدی خاص در راه خدا وقف کرده است، کوچکترین آزاری برساند بر او لعن و نفرین وارد خواهد شد، شاه را مجبور کرد تا دل از معشوقه کنده او را رها سازد.

پیوند به بیرون

ویکی پدیا