چادر

چادر و کلاه زن پالمیری، نقش برجسته گورستان، سده‌های دوم تا چهارم میلادی، موزه لوور

چادر نامی عام برای اشکال مختلفی از پوششی است که بخش عمده‌ای از بدن و معمولا از سر تا پای زنان را می‌پوشاند.

زنی با چادر در دوره صفویه، نقاشی مینیاتور، اثر استاد رضا عباسی؛ سده یازدهم هجری قمری

انواع چادر ایرانی از روی کتاب تاریخ البسه آلبرت رسینه

تعریف

چادر پارچه‌ای است مستطیل یا نیم دایره که سراسر بدن زنان را می‌پوشاند.

ریشه‌شناسی

این واژه به سه صورت /čā.dur/, / čādir/, / čādar/ در متون آمده است و دارای معانی زیر بوده است: خيمه، سایبان (نفیسی):

وز فلسفی و مانوی و صابی و دهری                درخواستم این حاجت و پرسیدم بی‌مَر

از سنگ بسی ساخته‌ام بستر و بالین                وز ابر بسی ساخته‌ام خیمه و چادَر  

                                                                           (ناصر خسرو 510/59)

بالاپوشی که زنان روی سر اندازند و همه اندام آنان را پوشاند: معجر، باشامه

       بیارم ویس را بی‌کفش و چادَر        پیاده چون سگان در پیش لشکر

                                                                         (ویس و رامین 140/85)

لغت چادر، ظاهراً از طریق ترکی *čādïr >) čātïr) به معنای چادر، خیمه، که احتمالا از فارسی میانه:

  čādur [c'twl] به معنای معجر، باشامه مأخوذ است و به زبان فارسی میانه راه یافته است. لغت یادشده فارسی میانه است و ظاهراً با چَتر هم ریشه است.

نیز در عربی: شادِر: چادر، خیمه، شَوذَر:چادر، معجر(< فارسی با ترکی) هندی: čādar (< فارسی).

چادر نماز

زنی با چادر و بادبزن؛ یک نقاشی از سده دوازدهم هجری از کتابی چاپ شده توسط سفارت ایتالیا در تهران

چادر یک شاهزاده اشکانی، مجسمه پرنسس وشفری (دختر اشک دهم) موزه بغداد

چادر دوران قاجار

چادر کمری حسنا

تاریخچه

پیش از اسلام

این پوشش ایرانی برای اولین بار در دوره هخامنشیان گزارش شده است. در مهر ظریف و زیبایی که در موزه لوور فرانسه قرار دارد ملکه‌ای با لباس و تاج و چادر زنان هخامنشی بر مسند شاهانه تکیه زده است. در یک اثر از ابنیه ارگیلی در شمال غربی آناتولی زنان را سوار بر اسب به تصویر کشیده و پوششی مانند چادر بر سر آنها دیده می­‌شود. در دوران اشکانیان نیز این پوشش دیده می­‌شود. زنان اشکانی در پوشش سر و استفاده از چادر بسیار پیشرفته‌تر از هخامنشیان بودند. آنها پارچه‌ای را مانند شنل از روی دوش‌های خود می­‌آویختند یا آن را روی کلاه عمامه‌وار خود که تقریبا بیشتر موهایشان را می‌پوشاند انداخته و آن را به صفحه‌ای فلزی و نقش‌دار در روی شانه یا سینه می‌بستند. برای ساسانیان چادر از عناصر مهم پوشش سر و تن بود. گاهی آن را مانند زنان روستایی دور کمر یا باسن می­‌بستند یا مانند بالاپوش روی دوش خود می­‌انداختند. کوزه موجود در موزه آرمیتاژ تصویر زنی را نشان می‌دهدکه چادری را بر روی باسن بسته است. بلندی چادر تا وسط پا می‌رسد.

پس از اسلام

شوذر معرب واژه چادر است که پس از اسلام مصطلح شد. در دوره اولیه اسلامی و پس از آن یعنی در دوران تمام حکومت‌های ایرانی از طاهریان تا ایلخانیان چادرهای زنان به رنگ‌های زرد و سفید و آبی و سیاه بود. در این دوره همراه چادر از [روبنده]های ابریشمی نیز استفاده می‌شد. مینیاتوری در یکی از نسخه‌های قدیمی موزه ملی پاریس ترکان خاتون مادر سلطان محمد خوارزمشاه را نشان می‌دهد که در آن دو زن یکی با چادر سفید و دیگری با مقنعه و چادر سیاه نقاشی شده است. در دوره صفویان چادر بیشتر به رنگ سفید بوده و در دوره‌های افشاریه و زندیه در سفرنامه‌­های اروپاییان از چادر سفید، سیاه یا بنفش به همراه بندی که در قسمت سر آن را نگه می­‌داشت یاد شده است. در دوره قاجاریه هم پوشش اصلی زنان در خارج از خانه چادر بوده است. در دوران پهلوی اول چادر نشانه تحجر به شمار آمد و سرکردن آن از طرف دولت ممنوع اعلام شد. پس از انقلاب اسلامی چادر یکی از پوشش‌­های اصلی زنان ایرانی به شمار آمد و حجاب برتر خوانده شد.

انواع چادر

چادر بر حسب پارچه و مدل و نحوه دوخت آن انواع گوناگونی دارد.

انواع چادر در گذشته

آنچه در پیش از اسلام به چادر معروف بود سراندازی مستطیل شکل بوده که سر تا پا را فرا می‌گرفته است. اما پس از اسلام چادر اشکال دیگری به خود گرفت، هرچند همچنان پوششی سراسری بود. جنس و رنگ آن نیز برحسب هر دوران متفاوت بوده است. چادر نماز معمولاً از جنس چیت، کرباس، مخمل و اطلس بود. مدل دیگر چادر از جنس کرباس چهار خانه به رنگ‌های آبی و قهوه‌ای بود که آن را چادر شب می­‌نامیدند. نوع دیگر آن سیاه یا بنفش ریشه‌دار کتانی یا ابریشمی بود که در یزد بافته و بسیار بادوام بود. زنان اشراف اطراف آن را گلابتون‌دوزی و با حاشیه نقره‌ای تزئین می‌کردند. بعدها این نوع حاشیه‌دوزی منسوخ شد و به جای آن روی سر را به عرض دو سانتی‌متر به رنگ­‌های آبی، قهوه‌ای و سفید حاشیه‌دوزی می­‌کردند. زمانی جلوی چادر مشکی بندی انداخته و هنگام سرکردن آن، بند را پشت گردن می‌­انداختند و یا بند را در قسمت جلوی چادر می‌دوختند و دوسر آن را آزاد می‌گذاشتند که هنگام سرکردن چادر آن را در پشت کمر محکم کنند. چادرهای عبایی که از بغداد آورده می‌شد بسیار گرانبها و مخصوص اشراف بود. چادر ساده، چادر قجری و عبا از انواع دوخت چادر در گذشته بوده که امروزه نیز متداول است. در افغانستان به هر روسری مستطیل شکلی چادر / čādar/ گفته می‌شود.

انواع چادر در زمان حال

در سال‌های اخیر مدل‌های زیادی برای چادر طراحی شده است. هدف از طراحی همه این مدل‌ها آن است که چادر حجاب راحت‌­تری شود و دست‌­ها آزاد باشد. در هر کدام تلاش شده عیب‌­های مدل­‌های قبلی برطرف شود. به طور کلی می‌توان این چادرها را به سه دسته اصلی تقسیم کرد: دسته اول از الگوها تغییرات و برش­‌هایی هستند که بر روی همان چادر ساده نیم دایره ایجاد شده‌­اند تا دست­‌ها برای استفاده آزاد باشند. مهمترین این چادرها عبارتند از چادر دانشجویی، چادر ملی، ملائک، جلابیب و ... . دسته دوم از این الگوها تغییراتی است که روی چادر اصیل عربی یا عبا انجام گرفته که معروف‌ترین آنها عبارتند از چادرهای لبنانی، صدفی، اماراتی، بحرینی. دسته سوم در حقیقت مانتوهای گشادی هستندکه پارچه‌ای برای حجاب سر به آنها متصل شده است. از این گروه می­‌توان به چادر مریم، چادر شالی، چادر مارال، چادر شنلی یا چادر عقد اشاره کرد.

چادر ساده ایرانی

اولین و معروف‌ترین چادر که از یک قواره پارچه یعنی بین 4 تا 6 متر بسته به قد افراد با عرض ۱۱۵ـ۱۱۰ سانتی‌متر به صورت دو تکه و تقریبا به شکل نیم دایره (در اصطلاح کله قندی) دوخته می‌شود. این نوع چادر در صورتی که رنگی و نخی باشد چادر نماز نامیده شده و به همراه مقنعه برای نماز و یا به تنهایی به عنوان حجاب در منزل استفاده می­‌شود. البته هنوز در روستاها و شهرستان­‌های کوچک چادر رنگی برای حجاب بیرون از منزل هم کاربرد دارد. چادر رنگی مجلسی که در مهمانی‌ها و عروسی­‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد معمولا از جنس ابریشم، حریر یا کرپ و مانند آن است. چادر مشکی که در بیرون از خانه کاربرد دارد و از جنس­‌های کرپ، حریر، کریستال و مانند آن دوخته می­‌شود. پارچه‌های چادری در دو مدل ساده­ و یا طرح‌دار هستند. بعضی از خانم­‌ها برای اینکه چادر روی سر بماند به آن کش می‌دوزند.

چادر دانشجویی

این چادر در سال 1378 توسط خانم منظره عراقی از روی چادر ساده طراحی شد؛ با این تفاوت که برای بیرون آوردن دست‌ها شکاف‌هایی در نظر گرفته شده که می‌توان بدون به هم زدن فرم چادر، به راحتی از دو دست برای انجام کارهای خود استفاده کرد. عیب چادر دانشجویی این است که سنگینی چادر به دلیل کله قندی بودن سر آن بر روی سر و شانه فرد می‌­افتد.[۱]

چادر ملی

چادر ملی به وسیله فتانه جنابی طراحی شده و برگرفته از چادر ساده ایرانی است. با این تفاوت که دارای آستین­‌هایی برای بیرون آوردن دست­‌ها است. در بعضی مدل‌های آن، آستین از آرنج به پایین است. آستین می‌تواند کلوش یا راسته باشد که معمولاً با حریر یا نوار و یا منجوق‌دوزی تزئین می‌شود. جلوی چادر می‌تواند باز باشد و یا به وسیله‌ی زیپ و دکمه مخفی بسته شود. چادر ملی معایبی مثل داشتن کشش هنگام پوشیدن چادر و یا پخش نشدن سنگینی چادر در تمام قسمت­‌های آن را دارد.[۲]

چادر کمری

چادر کمری یا قاجاری یکی از قدیمی‌ترین مدل­‌های چادر در ایران است که در دوران حکومت قاجاریه رواج داشته و با روبنده می‌پوشیدند. این چادر مانند پیراهن از سر پوشیده می‌شد و از پشت یک‌سره است، از جلو دو تکه به نظر رسیده و با کمربندی از پشت گره می‌خورد، از همین رو سنگینی چادر گرفته می‌شود. قسمت بالایی که دسته‌های چادر است با کش روی سر ثابت شده و بلندی آن تا زانو می‌رسد. اگر شخص رو بگیرد، دو تکه بودن آن مشخص نمی‌شود.

چادر حسنا

این چادر با بهره‌گیری از چادر قجری توسط زهرا نیلچی‌زاده در سال 1381 طراحی شده است. تفاوت آن با چادر قجری این است که دسته‌های بلندتری دارد و دارای یک مقنعه آستین‌دار است که همراه آن پوشیده می­‌شود.[۳]

چادر شال‌دار

چادرهای شال­دار شبیه مانتو هستند که به آن شال دوخته شده و به وسیله‌ زیپ مخفی بسته می‌شود. شال می‌تواند بلند یا کوتاه باشد. در مدل شال بلند، بلندی شال تا مچ پا ادامه دارد و در مدل شال کوتاه، بلندی شال تا آرنج دست می‌رسد.

چادر مریم

یکی از انواع چادرهای شال­دار است که توسط منظره عراقی و به منظور رفع اشکالات چادر دانشجویی طراحی شد. حسن آن این است که دیگر سنگینی چادر روی سر و شانه­‌های فرد نیست، بلکه سنگینی در کل چادر پخش می‌شود.[۴]

چادر اماراتی

چادر اماراتی همان گونه که از نامش مشخص است یکی از انواع چادرهای عربی می باشد، با این تفاوت که به دلیل داشتن آستین‌های ۴۰ سانتی‌متری نسبت به دیگر مدل‌های عربی، اندامی‌تر است. جلوی این چادر به صورت باز طراحی شده و می‌توان آن را بنا به سلیقه‌های مختلف با زیپ و یا انواع دکمه بست.

چادر لبنانی

این چادر آستین ندارد - جایی برای بیرون آوردن دست‌ها روی چادر ایجاد شده و یک مچ ۱۰ سانتی‌متری به آن دوخته شده است- و با کش روی سر می‌ایستد و جلوی آن به صورت مورب یعنی چپ و راست بسته می‌شود، به این صورت که به لبه‌ی طرف راست کش به اندازه‌ی مچ دوخته می‌شود که به دست چپ انداخته ­می­‌شود و سمت چپ چادر در پهلوی راست نگه داشته می‌شود. چادر از زیر چانه و روی سینه به وسیله‌ی یک دکمه بسته می‌شود. امتیاز آن این است که کاملا پوشیده است و می‌­توان زیر آن هر لباسی پوشید.

چادر صدفی لبنانی

مدل کلی آن شبیه لبنانی است، با این تفاوت که در بالای سر آن مقنعه‌ای است که چانه دارد و چادر از جلو زیپ می‌خورد.[۵]

چادر حجازی

در این مدل، آستین را واضح‌تر می‌توان دید، زیرا شکل معمولی دارد و از زیر بغل برش می‌خورد. همانند چادر لبنانی مورب بسته می‌شود.[۶]

چادر عبایی یا جده

این مدل چادر از اصیل‌ترین چادرهای عربی است که در میان اعراب به عبا معروف است. برای دوختن عبا پارچه بیشتری نسبت به انواع دیگر چادر استفاده می‌شود و همین امر باعث عریض شدن این مدل می‌گردد.[۷]

چادر بندری

چادر مارال

منظره عراقی با ایده گرفتن از الگوی چادر عربی چادر مارال را طراحی کرد. چادر مارال همان عبای عربی است، ولی به جای اینکه روی سر قرار بگیرد روی شانه قرار گرفته و یک شال با دو دکمه از بالا به پشت شانه‌­ها وصل می‌شود.[۸]

چادر گل ابریشمی یا بستکی

جلابیب

فاطمه کریمی‌زاده معلم حفظ قرآن در سال 1385 چادر جدیدی را به نام جلابیب طراحی کرد. او نام جلابیب را از آیه 59 سوره مبارکه احزاب گرفت. جلابیب بر خلاف برخی مدل‌های جدید چادر اندامی و چسبان نیست و حتی فاصله بین دست و بدن توسط آستین مخفی که دارای آستین ساق دست و آستین زمستانی است، مشخص نیست. این چادر طوری طراحی شده که نیاز به سرکردن روسری یا مقنعه و پوشیدن مانتو و ساق دست ندارد و خودش به تنهایی حجاب کاملی است. جلابیب دارای یک شبه مقنعه است که کاملا به چادر دوخته شده است. به گفته طراح این چادر، 14 ویژگی در این مدل وجود دارد که آن را از مدل­‌های چادر دیگر ممتاز می­‌کند، از جمله اینکه یک آستین زمستانی در چادر تعبیه شده که کمی آزادتر است و این امکان را می‌دهد که در فصل سرد سال، بتوان لباس ضخیمی زیر چادر پوشید. جیب‌های مخفی داخل چادر و زیپی در فاصله بین مقنعه و چادر از ویژگی‌‍‌های این مدل چادر است.[۹]

چادر نماز

چادری است که برای نماز یا اِحرام استفاده می‌­شود. این چادرها عموما از پارچه‌های سفید ساده و یا پارچه‌های نخی (تترون، متقال، چلوار یا کُدری) گلدار با زمینه سفید تهیه می­‌شوند و به آنها اصطلاحا پارچه چادر نمازی گفته می­‌شود. چادر نماز یا دوخت چادر ساده را دارد و به همراه مقنعه یا بدون آن برای نماز استفاده می­‌شود و یا به صورت چادر گردنی یا چادر مقنعه سرخود دوخته می‌شود.

چادر گردنی

از انواع چادرهای نماز و اِحرام است که از دو تکه پارچه مستطیل شکل دوخته شده و شکل کیسه دارد. مستطیل پایینی کاملا بسته و مستطیل بالایی جلو باز است به طوری که دست‌ها را می‌توان از آن بیرون آورد. یک نوار پهن به درز وسط جلو دوخته می‌شود که در هنگام سر کردن دور گردن می­‌افتد. این نوع چادر را به همراه مقنعه سر می­‌کنند.

چادر مقنعه سرخود

چادر مقنعه سرخود به دو صورت دوخته می‌شود: یک شکل آن که عموما برای نماز و احرام استفاده می­‌شود همان چادر ساده است که جلوی آن دوخته شده و در قسمت صورت مانند مقنعه چانه دارد. به علاوه با کش یا بند به پشت سر بسته می‌شود. نوع دیگر آن چادر گردنی است که در قسمت بالا به صورت مقنعه است.

چادر بندری

بانوان در استان هرمزگان چادری از جنس توری روشن و گلدار یا تیره و زیور دار مستطیل شکل و گاه نیم گرد دارند که در مواقع لازم از آن استفاده می‌کنند. یکی از راه‌های استفاده از چادر این است که زنان کارگر مقداری از گوشه چادر مستعمل خود را گرد هم می‌چیند و بر سر می‌دهند و کوزه‌های آب و اشیای سنگین را روی گوشه گرد چادر قرار می‌دهند. در این استان چادر را به دو صورت می‌پوشند چادر لا نیم لا و چادر کول. در این منطقه چادرهای خود را به شیوه‌های مختلف تزیین می‌کنند از جمله گلابتون‌دوزی روی پارچه ساده و قلاب‌دوزی بر لبه چادر که با آن لب بله می‌گویند. در قدیم از چادر تنها به هنگام مراسم ازدواج استفاده می‌شده و عروس در آن زمان آن را سر می‌کرده است در برخی مناطق به جای چادر از اورنی استفاده می‌کنند. در گذشته زنان قشم از چادر به این شکل استفاده نمی‌کردند. بلکه بالای یک دامن سیاه رنگ را روی سر خود می‌انداختند و به چادر سیاه یا چادر کمر بسته معروف بود.

چادر گل ابریشمی (بستکی)

تزئینات لبه‌ی چادر بستکی (گل ابریشمی) به ترتیب از راست: مهره‌های سوختنی، نوار دالاک و تزئینات مثلثی با پولک

انواع

از انواع چادر بندری می‌توان به این موارد اشاره کرد:

چادر گل ابریشمی :چادری با پارچه ساده که روی آن با نخ‌های ابریشمی گلدوزی می‌کنند و دارای تزئینات می‌باشد.

چادر وِل: چادری با پارچه کاملاً ساده که تنها در لبه آن دارای تزئینات می‌باشد.

چادر بَستَکی (گل ابریشمی یا اسبابی): تزئینات بر روی چادرهای بَستَکی تنها در دور چادر از بالای سر تا حوالی انتهای دست‌ها می‌باشد. از بالای سر تا حوالی انتهای بازو از مهره‌ای به نام سوختنی استفاده می‌شده است.

پیوند به بیرون

1. پژوهشکده زن و خانواده
2. مگیران
3. رجانیوز
4. سایت بیتوته

نویسنده: حکمت بروجردی