تفاوت میان نسخه‌های «انیس‌الدوله»

از دانشنامه الکترونیکی زنان
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۴۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش‌شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
انیس‌الدوله از زنان صاحب نفوذ دوران قاجار و همسر ناصرالدین شاه بود.{{TOClimit}}
[[پرونده:انیس‌الدوله-1.jpg|بندانگشتی|360x360پیکسل|انیس‌الدوله]]
[[پرونده:انیس‌الدوله.jpg|بندانگشتی|360x360پیکسل|انیس‌الدوله<ref>شهری، جعفر (1371). ''طهران قدیم''. ج4. تهران: معین. ص316.</ref>]]
[[پرونده:انیس‌الدوله (2).jpg|بندانگشتی|تلگرام رعایای مقیم باغ شیخ در ساوه که جزو خالصجات حضرت عبدالعظیم است به انیس‌الدوله[http://www.qajarwomen.org/fa/items/1261A9.html] ]]
 
انیس‌الدوله (1258؟ـ 1315 ه.ق) نخست ندیمه [[جیران]] بود که بعد از مرگ او به عقد [https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D8%A7%D9%87 ناصرالدین شاه] درآمد. او از زنان صاحب نفوذ و مقتدر دوران قاجار بود که همه او را ملکه ایران می‌دانستند.{{TOClimit}}


===زندگی‌نامه===
===زندگی‌نامه===
قدرتمند­ترین و صاحب نفوذترین زن در دربار ناصرالدین شاه انیس‌الدوله نام داشت. نام اصلی وی فاطمه بود. با ورود به دربار و ترقی در آنجا، بر پایه پیش نام طایفه­‌اش «انیسی» ملقب به انیس‌الدوله شد؛ و پس از مدتی لقب «حضرت قدسی» را نیز دریافت کرد. با آنکه بچه­ دار نشد ذره­ ای از قدر و منزلت او در نزد شاه کم نشده و ناصرالدین شاه تا پایان عمر احترام قبلی خود را نسبت به او حفظ کرد. شاه در برابر خواسته ­های او پایداری نمی­ کرد و وساطت­ های او را می­ پذیرفت و به توصیه ­هایش گوش می­ داد و او را از نزدیک­ترین مشاوران خود می­ دانست.


وی دختری ساده و گمنام، متولد روستای قدیمی امامه از دهات لواسان بود. پدرش نورمحمد از گرجیانی بود که اجدادش در زمان صفویه، به ایران کوچ کرده و در مازندران سکونت کردند. کودکی خود را در کنار عمه­ اش سپری کرد. توسط عمه خود به حرم­خانه ناصرالدین شاه قاجار (1264- 1313 ق.) راه یافت و خدمتکار [[جیران]] خانم فروغ ­السلطنه - که در آن زمان زن [[سوگلی]] شاه بود- شد. پس از مرگ جیران خانم، در سفر به سلطانیه، شاه او را صیغه کرد (1276 ق.) و به دلیل لیاقت، کفایت، کاردانی و آداب­ دانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغه ­ای شاه به دست آورد به طوری که شاه چند بار خواست او را به عقد دائم خود درآورد ولی او نپذیرفت.


وی به اهل بیت علیهم السلام ارادت خاصی داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به آستانه­ های مقدسه بخشید.<ref>عیسی­ فر، احمد (1387). ''زنان نامدار شیعه''. تهران: رایحه عترت، ص 203.</ref>


اهدای تاج الماس به روضه امیرالمؤمنین علی (ع)، پرداخت هزینه ساختن ضریح نقره ­ای برای شهدای کربلاء (ع)، دوختن پرده­ ای مروارید نشان برای آستان امام حسین (ع)، نیم تاج الماس هدیه آستان امام رضا (ع)، طلاکوبی درهای مسجد گوهرشاد، وقف ده باب مغازه برای روضه­ خوانی امام رضا (ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصر آباد لواسان، چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخ­ التواریخ (مجلد مربوط به زندگانی حضرت فاطمه (س)) از جمله فعالیتهای خیرخواهانه اوست.
انیس‌الدوله که پیش از ورود به دربار فاطمه نام داشت.<ref name=":2" />دختری ساده و گمنام، متولد روستای امامه از دهات لواسان بود. پدرش نورمحمد از گرجیانی بود که اجدادش در زمان صفویه، به ایران کوچ کرده و در مازندران سکونت کرده بودند. عمه‌اش او را سرپرستی کرد و توسط او به حرم­خانه ناصرالدین شاه قاجار (1264- 1313 ق.) راه یافت و خدمتکار [[جیران]] ـ فروغ‌السلطنه - که در آن زمان زن [[سوگلی]] شاه بود- شد. شاه پس از مرگ [[جیران]]، در سفر به سلطانیه، او را به [[عقد موقت]] خود درآورد (1276 ق.) و به دلیل لیاقت، کفایت، کاردانی و آداب­‌دانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغه‌­ای شاه به دست آورد. او در اغلب تصمیم‌گیری‌های شاه دخالت می‌کرد. آشپزخانه ویژه داشت و در ملاقات با همسران سفیرکبیرها و بزرگان اروپا با مترجم ویژه با آنها ملاقات می‌کرد.<ref name=":0">سعدوندیان، سیروس (<bdi>۱۳۸۷</bdi>). ''در خلوت سلطان.'' تهران: نگارستان کتاب. ص 307.</ref> شاه چند بار خواست او را به [[عقد دائم]] خود درآورد ولی او نپذیرفت، ولی در حقیقت [[ملکه]] ایران بود.  


همچنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینه­ العباد، اثر شیخ زین ­العابدین مازندرانی حائری (وفات 1309 ق.) که در کلکته چاپ شده بود در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتکلمین چاپ شد.
او پس از [[جیران]] قدرتمند­ترین و صاحب نفوذترین زن در دربار ناصرالدین شاه بود.<ref name=":2">سعدوندیان، سیروس (<bdi>۱۳۸۷</bdi>). ''در خلوت سلطان.'' تهران: نگارستان کتاب. ص305.</ref>با ورود به دربار و ترقی در آنجا، بر پایه پیش نام طایفه‌اش انیسی ملقب به انیس‌الدوله شد و پس از مدتی لقب حضرت قدسیه را نیز دریافت کرد.<ref>سعدوندیان، سیروس (<bdi>۱۳۸۷</bdi>). ''در خلوت سلطان.'' تهران: نگارستان کتاب. ص۳۵۵.</ref>هرچند فرزندی نیاورد، ولی ویژگی‌های دیگرش او را نزد شاه تا پایان عمر محبوب و مورد احترام کرده بود. شاه در برابر خواسته‌­های او پایداری نمی­‌کرد و وساطت­‌های او را می­‌پذیرفت و به توصیه‌هایش گوش می­‌داد و او را از نزدیک­ترین مشاوران خود می­‌دانست.<ref>فرخ‌زاد، پوران (1381). ''کارنمای زنان کارای ایران، از دیروز تا امروز''. تهران: قطره. صص128-129. </ref>چهره انیس‌الدوله در دربار غالباً به خاطر حمایت از عامه مردمان و انتقاد از زیاده‌روی‌های شخصی شاه، مثلاً دلبستگی او به ملیجک، مثبت بود.


انیس­ الدوله پس از کشته شدن ناصرالدین شاه افسرده شده و پس از گذشت 5 ماه از مرگ شاه در شب جمعه­ 23 ربیع­ الثانی دیده از جهان فروبست و در آرامگاه ویژه­ همسران ناصرالدین شاه در صحن حضرت علی (ع) در نجف اشرف دفن گردید.


<br />
===مشخصات ظاهری و شخصیتی===
===فعالیت‌های سیاسی===
انیس‌الدوله بر خلاف سوگلی قبلی ناصرالدین شاه، [[جیران]]، چهره‌ای زیبا نداشت و سیاه و کوتاه و چاق بود.<ref>سعدوندیان، سیروس (<bdi>۱۳۸۷</bdi>). ''در خلوت سلطان.'' تهران: نگارستان کتاب. ص 371.</ref> اما نوعی شیوه زندگی مردمی با خود به حرم شاهی آورد که به خاطر بی‌تکلفی‌اش به دل شاه می‌نشست.<ref>امانت، عباس (1383). ''قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (1247-1313)''. ترجمه حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه. ص567.</ref>
انیس‌الدوله نزدیک به سی سال به عنوان ملکه­ واقعی ایران در رأس امور سیاسی آن دوره حضور داشت. علیرغم زیبا نبودن، از هوش سرشاری برخوردار بود و با مهربانی و بذله­­‌گویی نقش مؤثری در دربار ناصرالدین شاه بازی کرد.  


انیس‌الدوله نخستین [[ملکه]] ایرانی است که به خارج از کشور سفر کرد.
دکتر [https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%98%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D8%B3%D8%AA_%D9%81%D9%88%D8%B1%DB%8C%D9%87 فووریه] که این زن را دیده بود می‌نویسد:<ref>فووریه (1325). ''سه سال در دربار ایران''. تهران: علمی. ص 156.</ref> <blockquote>انیس‌الدوله خانمی است به سنی قریب به پنجاه قدری سمین با صورتی گوشت‌آلود و پهن اما متناسب، و با این قیافه پیش ایرانیان نمونه کامل زیبایی محسوب می‌شود. می‌گویند زنی خیرخواه و زیرک است، بهرحال در لطف و خوش صحبتی او حرفی نمی‌رود و همه وقت متبسم و خوش احوال است. تنها موقعی که به یاد او می‌آید که به  این سن رسیده و هنوز فرزندی نیاورده است بسیار مغموم می‌شود و درد بچه نداشتن درد عمومی اندرون شاهی است.</blockquote>


به هنگام مرگ الکساندر سوم (189۴م.)، امپراتور روسیه، اعتماد­السلطنه از سوی انیس‌الدوله مأمور شد تا پیام تسلیتی به سفیر روسیه ابلاغ کند.
او زنی لایق، با کفایت و مبادی آداب بود و به همین دلیل مدیریت مهمانی‌های رسمی دربار با او بود. فووریه، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، در این باره می‌نویسد:<ref>فووریه (1325). ''سه سال در دربار ایران''. تهران: علمی. ص 116.</ref><blockquote><br />در میان سوگلی‌های اندرون ناصرالدین شاه دو نفر نظر بمشاغلی که در عهده ایشان گذاشته اهمیت خاصی دارند یکی انیس‌الدوله که مأمور پذیرفتن خانم‌های فرنگی محترم است دیگری [[امینه اقدس]] که کلیددار خزانه پادشاهی است. همه از شاهزادگان و دیگر درباریان به او احترام می‌کردند.</blockquote>علیرغم زیبا نبودن، از هوش سرشاری برخوردار بود و با مهربانی و بذله­­‌گویی نقش مؤثری در دربار ناصرالدین شاه بازی کرد. [https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%98%D8%A7%D9%86_%D8%AF%DB%8C%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%81%D9%88%D8%A7 دیولافوآ] در سفرنامه خود درباره انیس‌الدوله می­‌نویسد:<ref>دیولافوآ، ژان (1376). ''ایران کلده شوش''. ترجمه علی محمد فره‌وشی. تهران: دانشگاه تهران. ص214.</ref><blockquote>خواهر این مرد که بعدها شاه به او لقب انیس‌الدوله داد بواسطه وجاهت و هوش فوق‌العاده توانست در مدت کمی شاه را فریفته خود سازد و در اندرون همردیف زنان عقدی شاه واقع گردد و در حالیکه سادگی روستایی شاه پسندانه را از دست نمی‌داد آداب و رسوم درباری و طرز معاشرت را هم به طوری که باید و شاید یاد گرفت و صاحب لقب و مقام شد و چون حس کرد که شاه از اقوام بی‌تربیت او متنفر است افراد خانواده خود را با تردستی از خود دور کرد و هریک را با مقامی به جایی فرستاد و از آن جمله است برادر او که فعلا حاکم کاشان است و سابقه خانوادگی خود را زود فراموش کرده است.</blockquote>


در امور حکومتی از جمله عزل و نصب‌ها نیز نقش مهمی داشت. در این مورد می‌توان به ابقاء رکن‌الدوله در حکومت شیراز اشاره کرد.


عزل محمدحسین خان سپهسالار از صدارت، بعد از بازگشت ناصرالدین شاه از اولین سفرش به فرنگ از دیگر دخالت‌های انیس‌الدوله در امور کشور بود. انیس­‌الدوله، سپهسالار را عامل اصلی برگرداندن خود و دیگر بانوان حرم از مسکو به تهران می‌دانست. از این رو در ائتلافی که به دلایل متفاوت از سوی رجال برای عزل سپهسالار تشکیل شده بود، مشارکت کرده و در جریان درخواست درباریان از ناصر­الدین شاه، برای عزل محمد حسین خان سپهسالار از صدارت، شاهزادگان و درباریان خانه انیس‌الدوله را محل بست قرار دادند.
===اقدامات مذهبی===
انیس‌الدوله به اهل‌بیت علیهم السلام ارادت خاصی داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به آستانه‌های مقدسه بخشید.<ref>عیسی­‌فر، احمد (1387). ''زنان نامدار شیعه''. تهران: رایحه عترت. ص203.</ref> اهدای تاج الماس به روضه امیرالمؤمنین علی (ع)، پرداخت هزینه ساختن ضریح نقره‌­ای برای شهدای کربلاء (ع)، دوختن پرده­‌ای مروارید نشان برای آستان امام حسین (ع)، نیم تاج الماس هدیه آستان امام رضا (ع)، طلاکوبی درهای مسجد گوهرشاد، وقف ده باب مغازه برای روضه‌خوانی امام رضا (ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصر آباد لواسان، چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخ­ التواریخ (مجلد مربوط به زندگانی حضرت فاطمه (س)) از جمله فعالیت‌های خیرخواهانه اوست. همچنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینه­‌العباد، اثر شیخ زین‌­العابدین مازندرانی حائری (وفات 1309 ق.) که در کلکته چاپ شده بود در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتکلمین چاپ شد. تکیه دولت را در ماه محرم و صفر با نظر او تزیین می‌کردند. ذوق و استعداد هنری داشت.<ref name=":0" />


وی گاه از نفوذ خود به نفع رعیت نیز سود می‌­برد.  
<br />
===فعالیت‌های سیاسی===
تنها چهره قابل قیاس با [[مهدعلیا|مهدعلیا (ملک جهان خانم)]]، از لحاظ نفوذ سیاسی و جاه‌طلبی، انیس‌الدوله رئیس حرمسرا و همسر دوراندیش ناصرالدین شاه بود. او نزدیک سی سال به عنوان [[ملکه]]­ واقعی ایران در رأس امور سیاسی آن دوره حضور داشت و گاه از نفوذ خود به نفع رعیت نیز سود می‌­برد. انیس­‌الدوله از معدود زنان حرم به شمار می‌آمد که واسطه ارتباط و ملاقات درباریان با ناصرالدین شاه بود. منزل او نیز محل بست بود، چنان­که آقاجان قراگوزلو یاور توپخانه همدان که یکی از افرادش در راه عشق آباد به مشهد، کالسکه‌چی روس را به قتل رسانده بود، از هراس روس‌­ها در [[خانه انیس‌الدوله|خانه انیس‌­الدوله]] بست نشست.
 
ناصرالدین شاه برای اقدام هرکاری، علاوه بر منجم مخصوص، با زن [[سوگلی]] خود که در وجودش به برخورداری از نوعی ودیعه‌ی پیشگویی معتقد بود مشورت می‌کرد.<ref>سرنا، کارلا (1362). ''سف‍رن‍ام‍ه‌ م‍ادام‌ ک‍ارلا س‍رن‍ا: آدم‌ه‍ا و آئ‍ی‍ن‌ه‍ا در ای‍ران‌''. مت‍رج‍م ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر‌ سعیدی. تهران: کتابفروشی زوار‏‫. صص95-96.</ref>البته همواره میان انیس‌الدوله و امینه اقدس برای اعمال نفوذ بر روی شاه رقابت بود. آنها محور تمام حوادث اندرون دربار بودند. هر کدام از آنها برای خود تشکیلات مخفی داشتند که وظیفه‌­اش بی‌­اعتبار کردن دیگری و تثبیت موقعیت خود در حرم و نزد شاه بود. نفوذ انیس‌الدوله بر شاه اغلب با ترفندهای امینه اقدس از میان می‌رفت.  


انیس­‌الدوله از معدود زنان حرم به شمار می‌رود که واسطه ارتباط و ملاقات درباریان با ناصرالدین شاه بود. منزل وی نیز محل بست بود، چنان­که آقاجان قراگوزلو یاور توپخانه همدان که یکی از افرادش در راه عشق آباد به مشهد، کالسکه‌چی روس را به قتل رسانده بود، از هراس روس‌­ها در خانه انیس‌­الدوله بست نشست.  
در واقعه تنباکو انیس‌الدوله علیرغم شاه و به پیروی از فتوای تحریم استعمال تنباکو توسط [https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7%DB%8C_%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C میرزا حسن شیرازی] در سال ۱۳۰۹ ه.ق، علناً شرب قلیان را در محوطه حرم ممنوع ساخت. این عمل بی‌شک شاه را به لغو امتیاز رژی ترغیب کرد.<ref name=":1">امانت، عباس (1383). ''قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (1247-1313)''. ترجمه حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه. صص568-569.</ref>


هنگامی که میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو را تحریم کرد شاه قلیان خواست و او اظهار داشت که کشیدن قلیان حرام است. شاه گفت: چه کسی آنرا حرام کرده وی گفت: همان کسی که مرا به تو حلال کرده است.<ref>دُژم، عذرا (1384). ''اولین زنان''. تهران: علم. ص70.</ref>
به هنگام مرگ الکساندر سوم (189۴م.)، امپراتور روسیه، اعتماد­السلطنه از سوی انیس‌الدوله مأمور شد تا پیام تسلیتی به سفیر روسیه ابلاغ کند.


پس از مرگ [[مهد علیا]]، انیس‌الدوله مسئول پذیرایی از زنان خارجی، همسران سفیران، و زنان خاندان سلطنتی در مراسم رسمی، اعیاد و ... در منزل خود بود.
او در امور حکومتی از جمله عزل و نصب‌ها نیز نقش مهمی داشت؛ در این مورد می‌توان به ابقاء رکن‌الدوله در حکومت شیراز اشاره کرد.


در عهد ناصری انیس‌­الدوله و [[امین اقدس]] بر دیگر زنان حرمسرا ریاست داشتند. آنها محور تمام حوادث اندرون دربار بودند. هر کدام از آنها برای خود تشکیلات مخفی داشتند که وظیفه‌­اش بی ­اعتبار کردن دیگری و تثبیت موقعیت خود در حرم و نزد شاه بود.  
==== سفر به اروپا ====
انیس‌الدوله نخستین [[ملکه]] ایرانی است که شاه را در اولین سفرش به اروپا همراهی کرد. اما همین سفر که به صورت نیمه کاره و فقط تا مسکو انجام شد و انیس‌الدوله ناچار به بازگشت به ایران شد سبب عزل [https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86_%D8%B3%D9%BE%D9%87%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B1 محمدحسین خان سپهسالار مشیرالدوله] از صدارت شد. انیس­‌الدوله که سپهسالار را عامل اصلی برگرداندن خود و دیگر بانوان حرم از مسکو به تهران می‌دانست در ائتلافی که به دلایل متفاوت از سوی رجال برای عزل سپهسالار تشکیل شده بود، مشارکت کرد. در جریان درخواست درباریان از ناصر­الدین شاه، برای عزل محمدحسین خان سپهسالار از صدارت، شاهزادگان و درباریان خانه انیس‌الدوله را محل بست قرار دادند. این توطئه درباری انیس‌الدوله در سال ۱۲۹0 ه.ق به اتفاق شاهزادگان قاجار و جمعی از علما بر ضد مشیرالدوله تنها پس از درگذشت [[مهدعلیا]] در همان سال به وقوع پیوست.<ref name=":1" /> 


انیس‌الدوله اولین زن در دربار قاجار بود که از طرف پادشاهان اروپایی و دولت عثمانی به دریافت نشان نائل شد. همچنین انیس‌­الدوله اولین زن حرم شاهی بود که در «عید مولود شاه» در کنار دیگر درباریان درجه اول، از سوی شاه «تمثال» و «نشان حمایل آفتاب» دریافت کرد. این نشان که ابداع شاه بود، در سفر فرنگ از سوی شاه به ملکه‌­ها اعطا می‌­شد.                                                                                                
==== دریافت نشان ====
انیس‌الدوله اولین زن در دربار قاجار بود که از طرف پادشاهان اروپایی و دولت عثمانی به دریافت نشان نائل شد. همچنین اولین زن حرم شاهی بود که در عید مولود شاه در کنار دیگر درباریان درجه اول، از سوی شاه، تمثال و [[نشان حمایل آفتاب]] دریافت کرد. این نشان که ابداع شاه بود، در سفر فرنگ از سوی شاه به ملکه‌­ها اعطا ­شد.<ref>آزاد، حسن (1362). ''پشت‌پرده‌های حرمسرا''. ارومیه: انزلی. ص377. </ref>


<br />
<br />
===منابع===
===بیماری و درگذشت===
آزاد، حسن (1362). ''پشت پرده­ های حرمسرا''. ارومیه: انزلی.  
انیس‌الدوله پس از کشته شدن ناصرالدین شاه دچار افسردگی شد و پس از ابتلا به بیماری یرقان در سال 1315 ق. دیده از جهان فروبست<ref>سعدوندیان، سیروس (<bdi>۱۳۸۷</bdi>). ''در خلوت سلطان.'' تهران: نگارستان کتاب. صص378-379.</ref>و در آرامگاه ویژه­ همسران ناصرالدین شاه در صحن حضرت علی (ع) در نجف اشرف دفن شد.


اع‍ت‍م‍ادال‍س‍ل‍طن‍ه‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ (1392). ''خیرات حسان''. ‏‫تهران: ‏‫پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


ح‍س‍ون‌، م‍ح‍م‍د (1369). ''اع‍لام‌ ال‍ن‍س‍اآ ال‍م‍وم‍ن‍ات‌''. ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ ح‍ج‌ و اوق‍اف‌ و ام‍ور خ‍ی‍ری‍ه‌، اس‍وه‌.
== منابع ==
 
[[رده:زنان فعال سیاسی]]
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم؛ عقیقی بخشایشی، حبیبه (1382). ''زنان نامی در تاریخ، فرهنگ و تمدّن اسلامی''. تهران: نوید اسلام.
[[رده:ملکه ها]]
[[رده:همسران پادشاهان]]
<references />


فرخ زاد، پوران (1381). ''کارنمای زنان کارای ایران، از دیروز تا امروز''. تهران:  قطره.


قویمی، فخری (1352). ''ک‍ارن‍ام‍ه‌ زن‍ان‌ م‍ش‍ه‍ور ای‍ران‌ در ع‍ل‍م‌، ادب‌، س‍ی‍اس‍ت‌، م‍ذه‍ب‌، ه‍ن‍ر، ت‍ع‍ل‍ی‍م‌ و ت‍رب‍ی‍ت‌، از ق‍ب‍ل‌ از اس‍لام‌ ت‍ا ع‍ص‍ر ح‍اض‍ر''. تهران: کتابهای جیبی.
==پیوند به بیرون==


محلّاتی، ذبیح الله (1349). ''رَیاحینُ الشَّریعه''. در ترجمه دانشمندان بانوان  شیعه. تهران: دَارُالکُتب الاسلَامّیه.
#[http://www.qajarwomen.org/fa/items/1261A9.html دنیای زنان در عصر قاجار]


ملک ­الکتاب شیرازی، محمد (1306). ''تذکره­ الخواتین''. بمبئی: ش‍اه‌ ج‍ه‍ان‌ ب‍ی‍گ‍م‌ ال‍م‍ل‍ق‍ب‌ ب‍ه‌ ک‍رون‌ آف‌ ان‍دی‍ا.
<br />نویسنده: حکمت بروجردی
[[رده:زنان فعال سیاسی]]
[[رده:زنان قاجار]]
[[رده:ملکه ها]]
[[رده:دوره قاجار]]
[[رده:همسران پادشاهان]]
<references />

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۶ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۵:۲۳

انیس‌الدوله
انیس‌الدوله[۱]
تلگرام رعایای مقیم باغ شیخ در ساوه که جزو خالصجات حضرت عبدالعظیم است به انیس‌الدوله[۱]

انیس‌الدوله (1258؟ـ 1315 ه.ق) نخست ندیمه جیران بود که بعد از مرگ او به عقد ناصرالدین شاه درآمد. او از زنان صاحب نفوذ و مقتدر دوران قاجار بود که همه او را ملکه ایران می‌دانستند.

زندگی‌نامه

انیس‌الدوله که پیش از ورود به دربار فاطمه نام داشت.[۲]دختری ساده و گمنام، متولد روستای امامه از دهات لواسان بود. پدرش نورمحمد از گرجیانی بود که اجدادش در زمان صفویه، به ایران کوچ کرده و در مازندران سکونت کرده بودند. عمه‌اش او را سرپرستی کرد و توسط او به حرم­خانه ناصرالدین شاه قاجار (1264- 1313 ق.) راه یافت و خدمتکار جیران ـ فروغ‌السلطنه - که در آن زمان زن سوگلی شاه بود- شد. شاه پس از مرگ جیران، در سفر به سلطانیه، او را به عقد موقت خود درآورد (1276 ق.) و به دلیل لیاقت، کفایت، کاردانی و آداب­‌دانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغه‌­ای شاه به دست آورد. او در اغلب تصمیم‌گیری‌های شاه دخالت می‌کرد. آشپزخانه ویژه داشت و در ملاقات با همسران سفیرکبیرها و بزرگان اروپا با مترجم ویژه با آنها ملاقات می‌کرد.[۳] شاه چند بار خواست او را به عقد دائم خود درآورد ولی او نپذیرفت، ولی در حقیقت ملکه ایران بود.

او پس از جیران قدرتمند­ترین و صاحب نفوذترین زن در دربار ناصرالدین شاه بود.[۲]با ورود به دربار و ترقی در آنجا، بر پایه پیش نام طایفه‌اش انیسی ملقب به انیس‌الدوله شد و پس از مدتی لقب حضرت قدسیه را نیز دریافت کرد.[۴]هرچند فرزندی نیاورد، ولی ویژگی‌های دیگرش او را نزد شاه تا پایان عمر محبوب و مورد احترام کرده بود. شاه در برابر خواسته‌­های او پایداری نمی­‌کرد و وساطت­‌های او را می­‌پذیرفت و به توصیه‌هایش گوش می­‌داد و او را از نزدیک­ترین مشاوران خود می­‌دانست.[۵]چهره انیس‌الدوله در دربار غالباً به خاطر حمایت از عامه مردمان و انتقاد از زیاده‌روی‌های شخصی شاه، مثلاً دلبستگی او به ملیجک، مثبت بود.


مشخصات ظاهری و شخصیتی

انیس‌الدوله بر خلاف سوگلی قبلی ناصرالدین شاه، جیران، چهره‌ای زیبا نداشت و سیاه و کوتاه و چاق بود.[۶] اما نوعی شیوه زندگی مردمی با خود به حرم شاهی آورد که به خاطر بی‌تکلفی‌اش به دل شاه می‌نشست.[۷]

دکتر فووریه که این زن را دیده بود می‌نویسد:[۸]

انیس‌الدوله خانمی است به سنی قریب به پنجاه قدری سمین با صورتی گوشت‌آلود و پهن اما متناسب، و با این قیافه پیش ایرانیان نمونه کامل زیبایی محسوب می‌شود. می‌گویند زنی خیرخواه و زیرک است، بهرحال در لطف و خوش صحبتی او حرفی نمی‌رود و همه وقت متبسم و خوش احوال است. تنها موقعی که به یاد او می‌آید که به  این سن رسیده و هنوز فرزندی نیاورده است بسیار مغموم می‌شود و درد بچه نداشتن درد عمومی اندرون شاهی است.

او زنی لایق، با کفایت و مبادی آداب بود و به همین دلیل مدیریت مهمانی‌های رسمی دربار با او بود. فووریه، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، در این باره می‌نویسد:[۹]


در میان سوگلی‌های اندرون ناصرالدین شاه دو نفر نظر بمشاغلی که در عهده ایشان گذاشته اهمیت خاصی دارند یکی انیس‌الدوله که مأمور پذیرفتن خانم‌های فرنگی محترم است دیگری امینه اقدس که کلیددار خزانه پادشاهی است. همه از شاهزادگان و دیگر درباریان به او احترام می‌کردند.

علیرغم زیبا نبودن، از هوش سرشاری برخوردار بود و با مهربانی و بذله­­‌گویی نقش مؤثری در دربار ناصرالدین شاه بازی کرد. دیولافوآ در سفرنامه خود درباره انیس‌الدوله می­‌نویسد:[۱۰]

خواهر این مرد که بعدها شاه به او لقب انیس‌الدوله داد بواسطه وجاهت و هوش فوق‌العاده توانست در مدت کمی شاه را فریفته خود سازد و در اندرون همردیف زنان عقدی شاه واقع گردد و در حالیکه سادگی روستایی شاه پسندانه را از دست نمی‌داد آداب و رسوم درباری و طرز معاشرت را هم به طوری که باید و شاید یاد گرفت و صاحب لقب و مقام شد و چون حس کرد که شاه از اقوام بی‌تربیت او متنفر است افراد خانواده خود را با تردستی از خود دور کرد و هریک را با مقامی به جایی فرستاد و از آن جمله است برادر او که فعلا حاکم کاشان است و سابقه خانوادگی خود را زود فراموش کرده است.


اقدامات مذهبی

انیس‌الدوله به اهل‌بیت علیهم السلام ارادت خاصی داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به آستانه‌های مقدسه بخشید.[۱۱] اهدای تاج الماس به روضه امیرالمؤمنین علی (ع)، پرداخت هزینه ساختن ضریح نقره‌­ای برای شهدای کربلاء (ع)، دوختن پرده­‌ای مروارید نشان برای آستان امام حسین (ع)، نیم تاج الماس هدیه آستان امام رضا (ع)، طلاکوبی درهای مسجد گوهرشاد، وقف ده باب مغازه برای روضه‌خوانی امام رضا (ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصر آباد لواسان، چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخ­ التواریخ (مجلد مربوط به زندگانی حضرت فاطمه (س)) از جمله فعالیت‌های خیرخواهانه اوست. همچنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینه­‌العباد، اثر شیخ زین‌­العابدین مازندرانی حائری (وفات 1309 ق.) که در کلکته چاپ شده بود در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتکلمین چاپ شد. تکیه دولت را در ماه محرم و صفر با نظر او تزیین می‌کردند. ذوق و استعداد هنری داشت.[۳]


فعالیت‌های سیاسی

تنها چهره قابل قیاس با مهدعلیا (ملک جهان خانم)، از لحاظ نفوذ سیاسی و جاه‌طلبی، انیس‌الدوله رئیس حرمسرا و همسر دوراندیش ناصرالدین شاه بود. او نزدیک سی سال به عنوان ملکه­ واقعی ایران در رأس امور سیاسی آن دوره حضور داشت و گاه از نفوذ خود به نفع رعیت نیز سود می‌­برد. انیس­‌الدوله از معدود زنان حرم به شمار می‌آمد که واسطه ارتباط و ملاقات درباریان با ناصرالدین شاه بود. منزل او نیز محل بست بود، چنان­که آقاجان قراگوزلو یاور توپخانه همدان که یکی از افرادش در راه عشق آباد به مشهد، کالسکه‌چی روس را به قتل رسانده بود، از هراس روس‌­ها در خانه انیس‌­الدوله بست نشست.

ناصرالدین شاه برای اقدام هرکاری، علاوه بر منجم مخصوص، با زن سوگلی خود که در وجودش به برخورداری از نوعی ودیعه‌ی پیشگویی معتقد بود مشورت می‌کرد.[۱۲]البته همواره میان انیس‌الدوله و امینه اقدس برای اعمال نفوذ بر روی شاه رقابت بود. آنها محور تمام حوادث اندرون دربار بودند. هر کدام از آنها برای خود تشکیلات مخفی داشتند که وظیفه‌­اش بی‌­اعتبار کردن دیگری و تثبیت موقعیت خود در حرم و نزد شاه بود. نفوذ انیس‌الدوله بر شاه اغلب با ترفندهای امینه اقدس از میان می‌رفت.

در واقعه تنباکو انیس‌الدوله علیرغم شاه و به پیروی از فتوای تحریم استعمال تنباکو توسط میرزا حسن شیرازی در سال ۱۳۰۹ ه.ق، علناً شرب قلیان را در محوطه حرم ممنوع ساخت. این عمل بی‌شک شاه را به لغو امتیاز رژی ترغیب کرد.[۱۳]

به هنگام مرگ الکساندر سوم (189۴م.)، امپراتور روسیه، اعتماد­السلطنه از سوی انیس‌الدوله مأمور شد تا پیام تسلیتی به سفیر روسیه ابلاغ کند.

او در امور حکومتی از جمله عزل و نصب‌ها نیز نقش مهمی داشت؛ در این مورد می‌توان به ابقاء رکن‌الدوله در حکومت شیراز اشاره کرد.

سفر به اروپا

انیس‌الدوله نخستین ملکه ایرانی است که شاه را در اولین سفرش به اروپا همراهی کرد. اما همین سفر که به صورت نیمه کاره و فقط تا مسکو انجام شد و انیس‌الدوله ناچار به بازگشت به ایران شد سبب عزل محمدحسین خان سپهسالار مشیرالدوله از صدارت شد. انیس­‌الدوله که سپهسالار را عامل اصلی برگرداندن خود و دیگر بانوان حرم از مسکو به تهران می‌دانست در ائتلافی که به دلایل متفاوت از سوی رجال برای عزل سپهسالار تشکیل شده بود، مشارکت کرد. در جریان درخواست درباریان از ناصر­الدین شاه، برای عزل محمدحسین خان سپهسالار از صدارت، شاهزادگان و درباریان خانه انیس‌الدوله را محل بست قرار دادند. این توطئه درباری انیس‌الدوله در سال ۱۲۹0 ه.ق به اتفاق شاهزادگان قاجار و جمعی از علما بر ضد مشیرالدوله تنها پس از درگذشت مهدعلیا در همان سال به وقوع پیوست.[۱۳]

دریافت نشان

انیس‌الدوله اولین زن در دربار قاجار بود که از طرف پادشاهان اروپایی و دولت عثمانی به دریافت نشان نائل شد. همچنین اولین زن حرم شاهی بود که در عید مولود شاه در کنار دیگر درباریان درجه اول، از سوی شاه، تمثال و نشان حمایل آفتاب دریافت کرد. این نشان که ابداع شاه بود، در سفر فرنگ از سوی شاه به ملکه‌­ها اعطا ­شد.[۱۴]


بیماری و درگذشت

انیس‌الدوله پس از کشته شدن ناصرالدین شاه دچار افسردگی شد و پس از ابتلا به بیماری یرقان در سال 1315 ق. دیده از جهان فروبست[۱۵]و در آرامگاه ویژه­ همسران ناصرالدین شاه در صحن حضرت علی (ع) در نجف اشرف دفن شد.


منابع

  1. ↑ شهری، جعفر (1371). طهران قدیم. ج4. تهران: معین. ص316.
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ سعدوندیان، سیروس (۱۳۸۷). در خلوت سلطان. تهران: نگارستان کتاب. ص305.
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ سعدوندیان، سیروس (۱۳۸۷). در خلوت سلطان. تهران: نگارستان کتاب. ص 307.
  4. ↑ سعدوندیان، سیروس (۱۳۸۷). در خلوت سلطان. تهران: نگارستان کتاب. ص۳۵۵.
  5. ↑ فرخ‌زاد، پوران (1381). کارنمای زنان کارای ایران، از دیروز تا امروز. تهران: قطره. صص128-129.
  6. ↑ سعدوندیان، سیروس (۱۳۸۷). در خلوت سلطان. تهران: نگارستان کتاب. ص 371.
  7. ↑ امانت، عباس (1383). قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (1247-1313). ترجمه حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه. ص567.
  8. ↑ فووریه (1325). سه سال در دربار ایران. تهران: علمی. ص 156.
  9. ↑ فووریه (1325). سه سال در دربار ایران. تهران: علمی. ص 116.
  10. ↑ دیولافوآ، ژان (1376). ایران کلده شوش. ترجمه علی محمد فره‌وشی. تهران: دانشگاه تهران. ص214.
  11. ↑ عیسی­‌فر، احمد (1387). زنان نامدار شیعه. تهران: رایحه عترت. ص203.
  12. ↑ سرنا، کارلا (1362). سف‍رن‍ام‍ه‌ م‍ادام‌ ک‍ارلا س‍رن‍ا: آدم‌ه‍ا و آئ‍ی‍ن‌ه‍ا در ای‍ران‌. مت‍رج‍م ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر‌ سعیدی. تهران: کتابفروشی زوار‏‫. صص95-96.
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ امانت، عباس (1383). قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (1247-1313). ترجمه حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه. صص568-569.
  14. ↑ آزاد، حسن (1362). پشت‌پرده‌های حرمسرا. ارومیه: انزلی. ص377.
  15. ↑ سعدوندیان، سیروس (۱۳۸۷). در خلوت سلطان. تهران: نگارستان کتاب. صص378-379.


پیوند به بیرون

  1. دنیای زنان در عصر قاجار


نویسنده: حکمت بروجردی

برگرفته از «https://portals.nlai.ir/zanan/index.php?title=انیس‌الدوله&oldid=13673»