آبش‌خاتون دختر اتابک سعد­بن‌ ابی‌بکر

آبش خاتون یا ابش خاتون /a(ā)bešxatūn/ (حک.663- 684 ه.ق.) از زنان ملکه و فرمانروای قرن هفتم هجری است. وی دختر اتابک سعد­ بن ابی بکر (حک: 658-658 ه.ق.) و ترکان خاتون و نوه دختری بُراق حاجب (حک: 619- 632 ق.؛ مؤسس سلسله قراختائیان کرمان) و عروس هولاکوخان (حک: 651-663 ه.ق.) مغول بود. وی آخرین حاکم فارس از خانواده اتابکان فارس یا سلغریان /sælɣɔrɪɑn/ بود که در 662 ه.ق. بعد از در­گذشت سلجوق شاه در سن پائین به حکمرانی فارس رسید و 22 سال بر این خطه حکمرانی کرد.

آبش خاتون، موضوع شعر شاعران نیز بوده است؛ سعدی وی را در غزلی در هشت بیت مدح نموده و ادیب، عبداللّه بن فضل اللّه شیرازی معروف به وصاف الحضره در مرگ وی مرثیه ای سروده است.

دوران حکومت

پس از قتل سلجوق شاه (حک: 661- 663 ه.ق.) به دست مغولان، چون از خاندان سُلغری (اتابکان فارس) پسری باقی نمانده بود، پس از توافق امرای تُرک شُول، آبش خاتون در663 ه.ق. به اتابکی فارس برگزیده شد. هلاکو برای آنکه سرزمین گسترده و آباد فارس را بدون جنگ در اختیار بگیرد، وی را که دختری زیبا و هوشمند بود برای پسرش منگو تیمور خواستگاری کرد. رشیدالدین­ فضل­ اللّه اشاره می­ کند که آبش در زمان ترکان خاتون (مادرش) نامزد منگو تیمور شد و در آغاز اتابکی­ اش مراسم ازدواج او به وسیله جده ­اش یاقوت ترکان در دربار ایلخان صورت پذیرفت. به فرمان هولاکوخان مقرر شد آبش چهار دانگ از باغ­های فیروز و نوروز، یک چهارم از بازار خان ملک و یک ششم از درآمد املاک و اراضی شیراز را به اضافه هفتاد دینار و به قولی هشتاد هزار دینار در سال، به عنوان جهیزیه، به خزانه حکومت مغولان ارسال کند. با این ازدواج، فارس، به متصرفات مغولان افزوده شد. در دوران فرمانروایی آبش خاتون بر فارس، یکی از سادات شیراز به نام قاضی سید شرف ­الدین ابراهیم، با ادعای مهدویت، سر به شورش گذارد. آبش خاتون او را کشت و آن فتنه را سرکوب کرد. با این حال چنانکه باید نتوانست منطقه گسترده فارس و شهر مهم شیراز را ساماندهی ­کند. به ویژه آن که از میان برداشتن مشکلات اقتصادی مردم در توان او نبود. یکی از دلایل پریشانی اقتصادی فارس را می­ توان میزان خراجی که ایلخان بر عهده مردم گذارده بود دانست. بنابر نوشته وصاف به موجب فرمان ایلخان غیر از ایالت فارس، همه هفتاد هزار دینار بابت جهیزیه ­آبش خاتون بر عهده مردم فارس گذارده شده بود که تأمین این مقدار فشاری شدید بر مردم وارد می­ ساخت. زیرا اتابک برای تهیه هزینه­ های نیروی نظامی و دستگاه حکومت و پرداخت خراج به ایلخانان، ناگزیر از افزایش بر میزان مالیات­ها بود. در این مدت بیشتر آبادی­ها تبدیل به خرابه شد و ایالت ثروتمند فارس به ویرانه ای بدل شد. با آشفتگی اوضاع فارس اباقاخان، فرزند و جانشین هلاکو(حک.663-680 ه.ق.) کار­گزاران مورد اعتماد خود از جمله «انکیانو» را در 667 ه.ق. و «سو­غونجاق نویین» را در 670 ه.ق. به فارس فرستاد و در عمل آبش خاتون از اعمال قدرت و حکومت به دور ماند. در 672 ه.ق. سو­غونجاق نویین بعد از رسیدگی به مالیات­های گردآوری شده به همراه آبش خاتون به دربار اباقاخان رفت که به گفته فسائی و نوشته قزوینی اقامت وی در تبریز تا 682 ه.ق. برابر 1283 م. به طول انجامید. به گزارش صاحب تاریخ گزیده، او که بعد از ازدواج با منگو تیمور در 663 ه.ق.، در اردوی همسرش به سر می­ برد دو سال پس از مرگ همسرش در 682 ه.ق. با فرمان سلطان احمد تکودار(حک: 680- 683 ه.ق.)، پسر دیگر هلاکو که پس از برادرش اباقاخان به حکومت رسید به جای طاشمنکو، حاکم مغول شیراز، به شیراز بازگشت.

با مرگ ایلخان سلطان احمد تکودار، ارغون خان (حک: 683-690 ه.ق.)، پسر اباقاخان، ایلخان شد. در پی پیروزی ارغون بر تکودار، «سید عماد­الدین ­ابو­یعلی» که تکودار را شکست داده بود از جانب ارغون به نیابت حکمرانی فارس بر­­گزیده شد و در همان فرمان آورده شد که ابش خاتون حق ندارد در امور حکومتی دخالت کند و باید به عنوان تشریفاتی اتابکی بسنده کند. آبش خاتون پس از بازگشت به شیراز با گماردن نزدیکانش به حکومت نواحی و مسئولیتهای مختلف شیوه نامطلوبی در پیش­ گرفت و به ضبط زمینهای مردم پرداخت و موجبات نارضایتی مردم را فراهم ساخت. در همین حال آبش خاتون و اطرافیانش یک ماه بعد از ورود سید عمادالدین به شیراز در 21 شوال 683 ه.ق. او را به قتل رساندند. به علاوه از ترس خونخواهی برادرش، سید جمال الدین، اقدام به کشتن او کردند. فرزند خردسال سید عماد­­الدین با جمعی از یاران پدر از فارس گریختند و به اردو­گاه «امیر بوقا» پناه بردند. او نیز مطالب را به آگاهی ارغون رساند و خشم او را بر انگیخت. آبش با دستور ایلخان به تبریز احضار و در سال684 ه.ق. در آنجا محاکمه شد. شفاعت اولجای خاتون، مادر شوهر آبش، در نزد ارغون مورد قبول واقع نشد و فقط سبب شد او از خون ابش درگذرد. یکی از دستیاران اصلی آبش خاتون به نام جلال الدین «ارفان ارپاخان» به مرگ محکوم شد، اما آبش خاتون چون عروس هلاکوی مغول بود محکوم به پرداخت 50 تومان مغولی به اولاد سید­عمادالدین و بیست تومان (=دویست هزار دینار ) به ایتام سید جمال ­الدین شدند. آبش در تبریز تبعید و در همانجا درگذشت و با مرگ او سلسله سلغریان فارس( 543-686 ه.ق.) منقرض شد.

مرگ

در مورد تاریخ مرگ وی اتفاق نظر وجود ندارد. صاحب تاریخ مفصل تاریخ فوت وی را 684 ه.ق. و صاحبان کتب تاریخ وصاف، شیراز نامه، مجمل فصیحی، شدالازار، تاریخ گزیده و قزوینی در یادداشت­­ها تاریخ مرگ وی را 685ه.ق. ذکر کرده اند و صاحب روضه الصفا این سال را 686 ه.ق. دانسته است. آبش خاتون با آنکه زنی مؤمن بود ولی به رسم مغولان با زر و زیور و ظروف پر از شراب در محله چَرَنداب به خاک سپرده شد. به موجب وصیت او، عایداتش که بالغ بر یکصد هزار دینار بود و به حکم هولاکو هر ساله به وی پرداخت می­ شد، به چهار قسمت تقسیم شد: دو سهم آن به دخترانش، شاهزاده کُردوچین و شاهزاده الغانچی، سهم سوم به غلامان، کنیزان و آزاد شدگان و سهم چهارم به شاهزاده تایجو، پسر مُنگو تیمور، تعلق یافت. بعدها، کُردوچین بقایای جسد مادرش را به شیراز بُرد و آنجا به خاک سپرد؛ درباره محل دفن وی در شیراز گزارش های متفاوتی در دست است، به گفته مؤلف جامع التواریخ، مجمل فصیحی و شیراز نامه وی در مدرسه عضدیه مدفون است. اما صاحب شدالازار مدفن وی را در رباط ( = کاروانسرا ) آبش گزارش نموده است.

اقدامات

از آثار وی در شیراز مدرسه­ ای در کوی طناب بافان و کاروانسرای معروف به رباط آبش را می­ توان نام برد.

از وی هشت سکه به جای مانده است که تصاویر پنج سکه از مجموع آنها تاکنون منتشر شده است. این سکه ها در موزه بریتانیا و ترکیه نگهداری می­ شوند. در مجموعه سکه های موزه بریتانیا یک سکه طلا ضرب شیراز به تاریخ 676 ه.ق.، دو سکه نقره و چهار سکه مسی به چشم می­ خورد. در موزه ترکیه تنها یک سکه طلا از آبش خاتون موجود است که در تاریخ 672 ه.ق. در شیراز ضرب شده است. بر روی هر کدام از سکه های مسی به ترتیب نام های اباقاخان (حک: 663-680 ه.ق.)، دومین ایلخان، سلطان احمد تکودار، سومین ایلخان و ارغون، چهارمین ایلخان حک شده است.

بنای معروف به آبش خاتون

این بنا در شیراز در محلی معروف به دروازه قصاب خانه واقع شده که از آن به نام آبش خاتون یاد ­می­ شود. در مورد این بنا و چگونگی آن به ویژه در درستی آن به عنوان محل آرامگاه آبش خاتون در نوشته­ های مختلف نظر­های مختلفی مطرح است. برخی معتقدند که دختر او جسد مادر را به شیراز آورده در محل کنونی دفن کرده و بعد آرامگاهی بر فرازش می­ سازند. برخی دیگر معتقدند که او را در رباطی که خود او ساخته بود به خاک سپرده اند؛ منابعی چون رشیدالدین ­فضل­ اللّه محل دفن او را مدرسه عضدیه یاد کرده ­اند. بنای موجود به صورت چهارضلعی است که در ازای هر ضلع آن 75/16 متر و بلندی آن در سه طبقه با گنبد حدود 20 متر بوده است. این بنا با گذشت زمان و بر اثر زلزله­ های شیراز به شدت آسیب دیده، چنانکه در چند دهه پیش در جریان مرمت آن، برای پایداری بنا بخش بالایی را برمی ­دارند. در نمای بنا چهار طاق نما با قوس تیزه ­دار به صورت همسان در سه طبقه ایجاد شده بود. بین طبقه دوم و سوم کتیبه­ ایست که با دو خط نوشته شده؛ خط اول طلایی رنگ روی زمینه آبی آیه ابتدایی سوره فتح است: «انّا فتحنا لک فتحا ًمبیناً». خط دوم به رنگ سفید نوشته شده که اول آیه هم افتاده است. این بنا دارای دهلیزی بوده که اکنون پا برجاست ولی آثار اتاق و گوشواره به طور کامل از بین رفته است. طبقه سوم این بنا گنبدی شکل بود. تمام این ساختمان از آجر و تیرهای بسیار قطور ساخته شده است. نمای بیرونی از سنگهای یکپارچه دو متری و ازاره داخل آن را کاشی کاری­های معرَّق زیبا آن هم دو متری پوشانده است. بخش کمی از کاشیکاری ازاره داخل بنا را در سالها پیش به موزه پارس منتقل کردند. همچنین در نمای بیرون کتیبه کمربندی از کاشی معرق دوره صفوی به جای مانده که جلوه خاصی به نمای بنا بخشیده است. بنای آبش خاتون در دی ماه 1310 ش. به شماره 76 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع

نویسنده: سمیه سادات هاشمی