انیس‌الدوله

انیس‌الدوله[۱]

انیس‌الدوله (درگذشته 1315 ه.ق) از زنان صاحب نفوذ و مقتدر دوران قاجار و همسر ناصرالدین شاه بود.

زندگی‌نامه

انیس‌الدوله پس از جیران قدرتمند­ترین و صاحب نفوذترین زن در دربار ناصرالدین شاه بود که پیش از ورود به دربار فاطمه نام داشت. با ورود به دربار و ترقی در آنجا، بر پایه پیش نام طایفه­‌اش «انیسی» ملقب به انیس‌الدوله شد و پس از مدتی لقب «حضرت قدسیه» را نیز دریافت کرد. فرزندی نیاورد، ولی ذره­‌ای از قدر و منزلت او در نزد شاه کم نشد و ناصرالدین شاه تا پایان عمر احترام قبلی خود را نسبت به او حفظ کرد. شاه در برابر خواسته‌­های او پایداری نمی­‌کرد و وساطت­‌های او را می­‌پذیرفت و به توصیه‌هایش گوش می­‌داد و او را از نزدیک­ترین مشاوران خود می­‌دانست.

وی دختری ساده و گمنام، متولد روستای قدیمی امامه از دهات لواسان بود. پدرش نورمحمد از گرجیانی بود که اجدادش در زمان صفویه، به ایران کوچ کرده و در مازندران سکونت کرده بودند. کودکی خود را در کنار عمه­‌اش سپری کرد و توسط او به حرم­خانه ناصرالدین شاه قاجار (1264- 1313 ق.) راه یافت و خدمتکار جیران ـ فروغ‌السلطنه - که در آن زمان زن سوگلی شاه بود- شد. پس از مرگ جیران، در سفر به سلطانیه، شاه او را صیغه کرد (1276 ق.) و به دلیل لیاقت، کفایت، کاردانی و آداب­‌دانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغه‌­ای شاه به دست آورد. او در اغلب تصمیم‌گیری‌های شاه دخالت می‌کرد. آشپزخانه ویژه داشت و در ملاقات با همسران سفیرکبیرها و بزرگان اروپا با مترجم ویژه با آنها ملاقات می‌کرد. شاه چند بار خواست او را به عقد دائم خود درآورد ولی او نپذیرفت، ولی در حقیقت ملکه ایران بود. مهمانی‌های رسمی با او بود.فووریه در این باره مینویسد:

در میان سوگلیهای اندرون ناصرالدین شاه دو نفر نظر بمشاغلی که در عهده ایشان گذاشته اهمیت خاصی دارند یکی انیس الدوله که مأمور پذیرفتن خانم های فرنگی محترم است دیگری امینه اقدس که کلیددار خزانه پادشاهی است. همه از شاهزادگان و دیگر درباریان به او احترام می‌کردند.

او بر خلاف سوگلی قبلی ناصرالدین شاه، جیران، چهره ای زیبا نداشت نبود و سیاه و کوتاه و چاق بود.اما نوعی شیوه زندگی مردمی با خود به حرم شاهی آورد که به خاطر بی تکلفی اش به دل شاه می نشست.

دیولافوآ در سفرنامه خود درباره انیس الدوله و برادرش که حاکم کاشان بود می­‌نویسد:

«خواهر این مرد که بعدها شاه به او لقب انیس الدوله داد بواسطه وجاهت و هوش فوق العاده توانست در مدت کمی شاه را فریفته خود سازد و در اندرون همردیف زنان عقدی شاه واقع گردد و در حالیکه سادگی روستایی شاه پسندانه را از دست نمی داد آداب و رسوم درباری و طرز معاشرت را هم به طوری که باید و شاید یاد گرفت و صاحب لقب و مقام شد و چون حس کرد که شاه از اقوام بی تربیت او متنفر است افراد خانواده خود را با تردستی از خود دور کرد و هریک را با مقامی به جایی فرستاد و از آن جمله است برادر او که فعلا حاکم کاشان است و سابقه خانوادگی خود را زود فراموش کرده است.»

اقدامات مذهبی

انیس الدوله به اهل‌بیت علیهم السلام ارادت خاصی داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به آستانه‌های مقدسه بخشید. اهدای تاج الماس به روضه امیرالمؤمنین علی (ع)، پرداخت هزینه ساختن ضریح نقره‌­ای برای شهدای کربلاء (ع)، دوختن پرده­‌ای مروارید نشان برای آستان امام حسین (ع)، نیم تاج الماس هدیه آستان امام رضا (ع)، طلاکوبی درهای مسجد گوهرشاد، وقف ده باب مغازه برای روضه­‌خوانی امام رضا (ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصر آباد لواسان، چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخ­ التواریخ (مجلد مربوط به زندگانی حضرت فاطمه (س)) از جمله فعالیت‌های خیرخواهانه اوست. همچنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینه­ العباد، اثر شیخ زین ­العابدین مازندرانی حائری (وفات 1309 ق.) که در کلکته چاپ شده بود در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتکلمین چاپ شدتکیه دولت را در ماه محرم وصفر با نظر او تزیین می‌کردند. ذوق و استعداد هنری داشت. ناصرالدین شاه اختیارات زیادی به او در عزل و نصب حکام داده بود و اغلب به پیشنهاد او اعتماد و توجه می‌کرد.

بیماری و درگذشت

انیس‌الدوله پس از کشته شدن ناصرالدین شاه افسرده شده و پس از گذشت 5 ماه و 7 روز از مرگ شاه در شب جمعه­ 23 ربیع­ الثانی 1314 به بیماری یرقان کبد دیده از جهان فروبست و در آرامگاه ویژه­ همسران ناصرالدین شاه در صحن حضرت علی (ع) در نجف اشرف دفن گردید.

دکتر فووریه که این زن را دیده بود می نویسد: «انیس الدوله خانمی است به سنی قریب به پنجاه قدری سمین با صورتی گوشت آلود و پهن اما متناسب، و با این قیافه پیش ایرانیان نمونه کامل زیبایی محسوب می‌شود. می‌گویند زنی خیرخواه و زیرک است، بهرحال در لطف و خوش صحبتی او حرفی نمی رود و همه وقت متبسم و خوش احوال است. تنها موقعی که به یاد او می آید که به  این سن رسیده و هنوز فرزندی نیاورده است بسیار مغموم می‌شود و درد بچه نداشتن درد عمومی اندرون شاهی است.

فعالیت‌های سیاسی

تنها چهره قابل قیاس با مهدعلیا، از لحاظ نفوذ سیاسی و جاه‌طلبی، انیس الدوله رئیس حرمسرا و همسر دوراندیش ناصرالدین شاه بود. نکته جالب توجه آن که توطئه درباری انیس الدوله در سال ۱۲۹0 ه.ق به اتفاق شاهزادگان قاجار و جمعی از علما بر ضد مشیرالدوله تنها پس از درگذشت مهدعلیا در همان سال به وقوع پیوست.

انیس‌الدوله نزدیک سی سال به عنوان ملکه­ واقعی ایران در رأس امور سیاسی آن دوره حضور داشت. علیرغم زیبا نبودن، از هوش سرشاری برخوردار بود و با مهربانی و بذله­­‌گویی نقش مؤثری در دربار ناصرالدین شاه بازی کرد.

ناصرالدین شاه برای اقدام هرکاری، علاوه بر منجم مخصوص، با زن سوگلی خود که در وجودش به برخورداری از نوعی ودیعه ی پیشگویی معتقد است مشورت می کرد.

انیس‌الدوله نخستین ملکه ایرانی است که به خارج از کشور سفر کرد.

چهره انیس الدوله در دربار غالباً به خاطر حمایت از عامه مردمان و انتقاد از زیاده روی های شخصی شاه، مثلاً دلبستگی او به ملیجک، مثبت بود. در واقعه تنباکو انیس الدوله علیرغم شاه و به پیروی از فتوای تحریم استعمال تنباکو توسط میرزا حسن شیرازی در سال ۱۳۰۹ ه.ق، علناً شرب قلیان را در محوطه حرم ممنوع ساخت. این عمل بی شک شاه را به لغو امتیاز رژی ترغیب کرد.نفوذ انیس الدوله بر شاه اغلب با ترفندهای امینه اقدس حیله گر و توانا از میان می رفت.

به هنگام مرگ الکساندر سوم (189۴م.)، امپراتور روسیه، اعتماد­السلطنه از سوی انیس‌الدوله مأمور شد تا پیام تسلیتی به سفیر روسیه ابلاغ کند.

در امور حکومتی از جمله عزل و نصب‌ها نیز نقش مهمی داشت. در این مورد می‌توان به ابقاء رکن‌الدوله در حکومت شیراز اشاره کرد.

عزل محمدحسین خان سپهسالار از صدارت، بعد از بازگشت ناصرالدین شاه از اولین سفرش به فرنگ از دیگر دخالت‌های انیس‌الدوله در امور کشور بود. انیس­‌الدوله، سپهسالار را عامل اصلی برگرداندن خود و دیگر بانوان حرم از مسکو به تهران می‌دانست. از این رو در ائتلافی که به دلایل متفاوت از سوی رجال برای عزل سپهسالار تشکیل شده بود، مشارکت کرده و در جریان درخواست درباریان از ناصر­الدین شاه، برای عزل محمد حسین خان سپهسالار از صدارت، شاهزادگان و درباریان خانه انیس‌الدوله را محل بست قرار دادند.

وی گاه از نفوذ خود به نفع رعیت نیز سود می‌­برد.

انیس­‌الدوله از معدود زنان حرم به شمار می‌رود که واسطه ارتباط و ملاقات درباریان با ناصرالدین شاه بود. منزل وی نیز محل بست بود، چنان­که آقاجان قراگوزلو یاور توپخانه همدان که یکی از افرادش در راه عشق آباد به مشهد، کالسکه‌چی روس را به قتل رسانده بود، از هراس روس‌­ها در خانه انیس‌­الدوله بست نشست.

هنگامی که میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو را تحریم کرد شاه قلیان خواست و او اظهار داشت که کشیدن قلیان حرام است. شاه گفت: چه کسی آن را حرام کرده وی گفت: همان کسی که مرا به تو حلال کرده است.

در عهد ناصری انیس‌­الدوله و امین اقدس بر دیگر زنان حرمسرا ریاست داشتند. آنها محور تمام حوادث اندرون دربار بودند. هر کدام از آنها برای خود تشکیلات مخفی داشتند که وظیفه‌­اش بی‌­اعتبار کردن دیگری و تثبیت موقعیت خود در حرم و نزد شاه بود.

انیس‌الدوله اولین زن در دربار قاجار بود که از طرف پادشاهان اروپایی و دولت عثمانی به دریافت نشان نائل شد. همچنین انیس‌­الدوله اولین زن حرم شاهی بود که در «عید مولود شاه» در کنار دیگر درباریان درجه اول، از سوی شاه «تمثال» و «نشان حمایل آفتاب» دریافت کرد. این نشان که ابداع شاه بود، در سفر فرنگ از سوی شاه به ملکه‌­ها اعطا می‌­شد.