تاج‌الدوله

تاج‌الدوله (قرن سیزدهم) زنی ادیب، شاعر، خطاط و چهل و دومین همسر فتحعلیشاه قاجار بود که در دربار قاجار اعتبار زیادی داشت.

زندگی‌نامه

طاووس خانم مشهور به تاج‌الدوله در خاندانی گرجی‌ تبار در شهر اصفهان متولد شد. تاج‌الدوله شاگرد عبدالوهاب نشاط اصفهانی بود و در محضر او فنون ادب و هنر و خوشنویسی و شاعری را آموخت. او در پانزده سالگی به عنوان چهل و دومین همسر فتحعلی شاه به عقد موقت شاه قاجار در آمد.

تخت طاووس که تختی مرصع و مشهور بود و در ابتدا تخت خورشید نام داشت، در شب عروسی شاه با تاج الدوله از طرف شجاع السلطنه حاکم تهران که مأمور تدارک جشن بود در خوابگاه شاه در عمارت خاقانی نصب شد و به دلیل نام تاج الدوله تخت طاووس نامیده شد.شاه پس از آنکه اعتبار وی زیاد شد خواست تا او را به عقد دایم خود درآورد، اما او در جواب شاه گفت که تمامی الطاف ملوکانه در اثر نظرات مسعوده ساعت عقد بوده است و برهم زدن این عقد میمون روا نیست. این جواب باعث توجه بیشتر شاه به وی گشت و دستور داد تا بر اختیارات و امتیازات وی بیفزایند و دستور داد عمارت جداگانه بسیار مجللی برای او ساختند.

امتیازات

قرب و منزلت تاج‌الدوله نزد شاه چنان بود که بخشی از خزانه شاهی تحت عنوان «خزانه مخصوص» به او سپرده شد.

اوضاع و اسباب تجمل تاج الدوله به همه جهت از حرمخانه خارج بود و دستگاهی جداگانه شامل فراشخانه و اصطبل و صندوقخانه و غیره داشت. میرزا حسین پسر مرحوم میرزا اسدالله خان که برادر میرزا آقاخان آقاسی صدراعظم بود، وزارت تاج الدوله را داشت. ماهی هزار تومان به اسم سبزی مطبخ تاج الدوله از دفتر برات صادر می شد. از این مأخذ معلوم می شود که تفصیل دستگاه چه بوده است. در اندرون همه قسم صاحبان مناصب داشت. از جمله آصفه، دختر خانلرخان زند زوجه ملک ایرج میرزا که بسیار زن زرنگی بود، به وزرات تاج الدوله اختصاص یافت.

تاج الدوله زنی بسیار بلند نظر بود، از اول نوروز تا سیزدهم، شاه و تمام اهل حرمخانه و شاهزادگان که در تهران بودند و همچنین شاهزاده خانمهایی که شوهر کرده و در خارج از اندرون زندگی می کردند، مهمان وی بودند. وی مانند ملکه ای مقتدر بر تمام جشن وسرورها نظارت داشت و به تمام آنها عیدی می داد.

تاج الدوله چنان از قدرت برخوردار بود که شاه کاری را بی اجازه وی انجام نمی داد. این اقتدار به حدی بود که تاج الدوله در امر ازدواج دخترش (خورشید کلاه خانم) با علی محمد خان پسر عبدالله خان امین الدوله مخالفت کرد و فتحعلیشاه ناچار شد برای راضی کردن او به حیله ای متوسل شود.

شاعری

تاج الدوله اهل شعر و ادب بود و از زنان سخنور دربار فتحعلیشاه به حساب می آمد.

این ابیات از اوست:

باد از سر کوی تو گذشتن نتواند

پیغام من دلشده را پس که رساند

تا کی به صبوری بفریبم دل خود را

دیگر دل بیچاره صبوری نتواند

فرزندان

تاج‌الدوله شش فرزند به نام‌های سلطان محمد میرزا سیف‌الدوله، شیرین‌جان‌ خانم، فرخ‌سیر میرزا نیرالدوله، سلطان احمد میرزا عضدالدوله (نویسنده کتاب تاریخ عضدی)، خورشید کلاه‌ خانم شمس‌الدوله و مرصع خانم داشت.

پس از فتحعلیشاه

پس از مرگ فتحعلی‌شاه او نقش نگین انگشتریش را چنین کرد:

خاک غم ریخت فلک بر سر شاه

پس از مرگ فتحعلیشاه، تاج الدوله به اختیار خود از اندرونی خارج شد و از آنجا که پسرش در حکومت اصفهان بود به اصفهان رفت و زندگی مستقلی تشکیل داد.سپس مدتی از بیم درگیری شاهزادگان به روحانی معروف اصفهان، سید محمدباقر شفتی پناه برد. بعد از تاج‌گذاری محمد شاه، تاج‌الدوله تمام جواهرات خود را به شاه بخشید و به همراه پسرش سیف‌الدوله به عتبات سفر کرد. او املاک فراوانی در نجف خرید که هم اکنون در دست اولاد اوست. مقبره او در زمان حیاتش ساخته شده و در نجف اشرف معروف است. او پس از چندبار سفر به حج، تا پایان عمر در نجف ماند. تاج‌الدوله در اوایل دهه ۱۲۶۰ق. در نجف درگذشت و در صحن آرامگاه حضرت علی (ع) دفن شد.

منابع

اح‍م‍دم‍ی‍رزا ع‍ض‍دی‌ (1376). تاریخ عضدی. تهران: نشرعلم.