تاج‌الدوله
تاج‌الدوله یکی از همسران فتحعلیشاه و از زنان شاعر قرن سیزدهم ق. بود.
زندگی‌نامه
طاووس خانم مشهور به تاج‌الدوله در سال 1209ق. در خاندانی گرجی تبار در شهر اصفهان متولد شد. تاج‌الدوله شاگرد عبدالوهاب اصفهانی معروف به نشاط بود. نشاط در حق تاج‌الدوله پدری و استادی کرده و فنون ادب و هنر و رموز نویسندگی را به وی آموخت. تاج‌الدوله که زنی ادیب، شاعر و خطاط بود در پانزده سالگی به عنوان چهل و دومین همسر فتحعلی شاه به عقد شاه قاجار در آمد. شاه به مناسبت این ازدواج نام تخت جواهرنشان خورشید را به تخت طاووس تغییر داد.
تاج الدوله وزنه ای پرقدرت در خارج از اندرون شاهی به حساب می آمد و دستگاهی جداگانه شامل فراموشخانه، اصطبل و... داشت. میرزا حسین پسر میرزا اسدالله خان وزارت تاج الدوله را داشت. ماهی هزار تومان به اسم سبزی مطبخ تاج الدوله از دفتر برات صادر می شد. از این مبلغ وسعت دستگاه وی مشخص می گردد. دستگاه و تشکیلات وی در اندرون نیز به وسعت خارج از اندرون بود و از زنان باهوش و کارآمد برای رتق و فتق امورات آن استفاده می کرد. از جمله آصفه دختر خانلر خان زند زوجه ملک ایرج میرزا بود که به وزارت وی اشتغال داشت.[۱]
تاج الدوله زنی بسیار بلند نظر بود، از اول نوروز تا سیزدهم، شاه و تمام اهل حرمخانه و شاهزادگان که در تهران بودند و همچنین شاهزاده خانمهایی که شوهر کرده و در خارج از اندرون زندگی می کردند، مهمان وی بودند. وی مانند ملکه ای مقتدر بر تمام جشن وسرورها نظارت داشت و به تمام آنها عیدی می داد.[۲]
وی خارج از حرمخانه شاهی، قصری مجلل داشت و هر ساله از روز اول نوروز تا پایان روز سیزدهم عید میزبان شاه و شاهزادگان قاجاری بود. قرب و منزلت تاج‌الدوله نزد شاه چنان بود که بخشی از خزانه شاهی تحت عنوان «خزانه مخصوص» به او سپرده شد.
تاج الدوله از اعتبار بسیاری در اندرونی شاه برخوردار بود به طوری که شاه عملی را بی اجازه وی انجام نمی داد. این اقتدار به حدی بود که تاج الدوله در امر ازدواج دخترش (خورشید کلاه خانم) با علی محمد خان پسر عبدالله خان امین الدوله مخالفت کرد و فتحعلیشاه ناچار شد برای راضی کردن او به حیله ای متوسل شود.
تاج الدوله اهل شعر و ادب بود و از زنان سخنور دربار فتحعلیشاه به حساب می آمد.[۳]
این ابیات از اوست:
باد از سر کوی تو گذشتن نتواند
پیغام من دلشده را پس که رساند
تا کی به صبوری بفریبم دل خود را
دیگر دل بیچاره صبوری نتواند[۳]
تاج‌الدوله شش فرزند به نام‌های سلطان محمد میرزا سیف‌الدوله، شیرین‌جان خانم، فرخ‌سیر میرزا نیرالدوله، سلطان احمد میرزا عضدالدوله (نویسنده کتاب تاریخ عضدی)، خورشید کلاه خانم شمس‌الدوله و مرصع خانم داشت.[۴]
پس از مرگ فتحعلیشاه او نقش نگین را چنین کرد:
خاک غم ریخت فلک بر سر شاه[۴]
سپس تاج‌الدوله مدتی از بیم درگیری شاهزادگان به روحانی معروف اصفهان، سید محمدباقر شفتی پناه برد.
بعد از تاج‌گذاری محمد شاه، تاج‌الدوله تمام جواهرات خود را به شاه بخشید و به همراه پسرش سیف‌الدوله به عتبات سفر کرد. او پس از چندبار سفر به حج، تا پایان عمر در نجف ماند. تاج‌الدوله در اوایل دهه ۱۲۶۰ق. در نجف درگذشت و در صحن آرامگاه حضرت علی (ع) دفن شد.
از اشعار تاج‌الدوله می‌توان به ابیات زیر اشاره کرد:
باد از سر کوی تو گذشتن نتواند
پیغام من دلشده را پس که رساند
تا کی به صبوری بفریبم دل خود را
دیگر دل بیچاره صبوری نتواند
منابع
اح‍م‍دم‍ی‍رزا عضدی (1376). تاریخ عضدی. تهران: نشرعلم.
ب‍ام‍داد، م‍ه‍دی (1384). شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری. تهران: فردوس.
رجبی، محمدحسن (1374). مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی، از آغاز تا مشروطه. تهران: سروش.
ک‍ش‍اورز ص‍در، م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی (--13). از راب‍ع‍ه تا پ‍روی‍ن قرن ۳ - قرن ۱۴. تهران: کاویان (چاپخانه).
م‍ش‍ی‍ر س‍ل‍ی‍م‍ی، ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر (--13). زنان سخنور: از ی‍ک‌ه‍زار سال پ‍ی‍ش تا ام‍روز که به زب‍ان پ‍ارس‍ی س‍خ‍ن گ‍ف‍ت‍ه‌ان‍د. تهران: ش‍رک‍ت س‍ه‍ام‍ی چ‍اپ و ان‍ت‍ش‍ارات ک‍ت‍ب ایران.