سرمه

سرمه یکی از مواد آرایشی چشم و یک بخش از آرایش هفت قلم است که خاصیت زیبایی و درمانی را توأمان دارد.

ریشه شناسی

سرمه/su(o)rma(e) / مخلوطی از کانه های آنتیموان که سیاه رنگ است و از آن برای آرایش پلک چشم و مژه ها استفاده میشود. بر گرفته از واژه ترکی /sürmä/ مشتق از ریشه sür- به معنای مرهم نهادن و روغن مالیدن (حسن دوست،ج3. ص1725)

سرمه خالص حاوی سولفید آنتیموان و تری سولفید به عنوان ترکیبات اصلی آن است. منبع سرمه سنگی براق و تیره است که در زبان عربی به نام «ایتمد» شناخته می‌شود که در انگلیسی به آنتیموان ترجمه می‌شود. در اردو، کلمه "سورما" هم به آنتیموان و هم به سرمه اشاره دارد.

پیشینه

سرمه کشیدن پیشینه ای بسیار طولانی دارد به گونه ای که ظاهرا اولین استفاده کنندگان آن مردم مصر باستان بودند که حدود 3100 سال قبل از میلاد مسیح تحت عنوان چشم فراعنه و درك خاصیت میکروب کشی و حفاظت چشم ها از انعکاس شدید نور شن هاي بیابانی بر چشمان خود سرمه میکشیدند.

Baptiste W. Kohl – The precursor to modern mascara. EzineArticle 2008: 1-4.

در زمان پادشاهی هخامنشیان در ایران نیز بین افراد سرشناس استفاده از آن جایگاه خاصی داشت.

World Wide Web page (no author). Kohl medical mystery. [online]. 2014. Available from: URL:

http://varesaneentezar9.blogfa.com/post-79.aspx

در دوران صدر اسلام به خواص آن بسیار اشاره شده و معصومین(ع) از جمله افرادي بودند که بسیار از آن استفاده و آن را نیز به سایرین توصیه  می کردند.

World Wide Web page (no author). Kohl medical mystery. [online]. 2014. Available from: URL:

http://varesaneentezar9.blogfa.com/post-79.aspx

گزنفون می نویسد که کورش سرمه کشیدن و آرایش صورت را تصویب می کرد تا چشمان و صورت اشخاص زیباتر از آن چه هست به نظر آید. در نوروزنامه منسوب به خیام آمده: «... کودک خرد را... چون به میل زرین چشم سرمه کنند از شب کوری و آب دویدن چشم ایمن بود، و در قوت بصر زیادت کند..». در برهان قاطع، زیر «سرمه خاک بین» نوشته: «سرمه ای بود که خسروپرویز داشت گویند هر که یک بار در چشم کشیدی تا یک گز عمق زمین را بدیدی و تا مدت یکسال این چنین بودی». ابوالقاسم عبدالله کاشانی نویسد که حجر اثمد یا سنگ سرمه چشم را به غایت نافع بود. تقویت اعصاب نماید و نور بصرجمع کند و آفت های رمدی را دفع کند و چشم پیران را که به سبب کبر سن ضعف پذیرفته باشد... به غایت نافع بود...». شاردن نویسد: «مردان و زنان ایرانی هر صبحگاه سرمه سیاه به چشمان و مژگان خود می کشند، و قلم پولادین نازک صیقلی شده ای از پلک می گذرانند، و می گویند این کار نور چشم را می افزاید، اما سرمه بیشتر برای جاذبه و زیبایی چشمان است و زنان بیشتر بکارش می برند». رویهم رفته، برای این که چشم ها را درشت و سیاه بنمایانند و نیز برای قوت چشم و روشنایی آن و حتی برای درمان و سپیدبختی، سرمه می کشیدند.

سرمه را که می خریدند، توی کاغذی می ریختند و چند پول و شاهی سفید قاطی آن می کردند و آن کاغذ را که سرمه و پول در آن بود، تا می کردند و دم در اطاق، زیر فرش می گذاشتند که سرمه پا بخورد و کشته شود تا وقتی که به چشم می کشند، ندود یعنی سرمه آب نیندازد و نشد (نشر) نکند و صورت را سیاه نکند

خواص

از سرمه به عنوان حفاظی در برابر بیماری‌های چشمی، برای سیاه کردن پلک ها و به عنوان آرایشی برای مژه‌ها از گذشته تا به امروز استفاده می شود.

7. Hardy A, Walton R, Vaishnav R. Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo. J Environ Health

Res 2004; 14(1): 83-91.

8. Use and Knowledge within the Glasgow Asian Community. Public Health 1986; 100: 325.

به جز سیاه کردن اطراف چشم ها ، مسلماً یکی از علل استفاده از آن در گذشته و به خصوص در نواحی جغرافیایی با انعکاس نور زیاد تسکین دهنده چشم در برابر انعکاس نور آفتاب می باشد

به طوری که می توان اثر آن را بر کاهش انعکاس نور و اشعه فرابنفش به مشابه عینک آفتابی طبیعی دانست.

7. Hardy A, Walton R, Vaishnav R. Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo. J Environ Health

Res 2004; 14(1): 83-91.

15.World Wide Web page (no author). Choosing the right sunglasses. [online]. 2014. Available from: URL: http://www.razieyeclinic.com/index.php/2013-02-02-12-09-40/2013-42-42-12-08-49

استفاده از سرمه، چشم را از آلودگی میکروبی وارد به چشم از طریق گرد و غبار محافظت می کند و آن را را خُنک و پاکیزه نگاه می دارد. همچنین موجب تسکین درد چشم های خسته می شود.

Karim N, Jallad A, Hartmut G. Characterization of a hazardous eyeliner (kohl) by confocal Raman

microscopy, J Hazardous Materials 2005; 124: 236–240.

در تحقیقی که به منظور بررسى آثار ضد میکروبى إثمد (سرمه) بر روى پنج نوع باکترى گرم مثبت و گرم منفى از عوامل بیمارى هاى چشمى در محیط آزمایشگاهی انجام شده است مشخص شده که إثمد احمر، توانایی از بین بردن باکتري باسیلوس سوبتیلیس را داراست.

20. Sadatfar A, Mirzaii M, Fromadi A, Mashku M. Study of Antimicrobial Effects of gram positive and

gram negative bacteria Kohl on Thursday in vitro, [undergraduate thesis]. [Kerman]: Kerman Medical of

science; 2001 [In persain].

نرم کردن عضلات چشم و تسهیل در خون رسانی و مبارزه با پیرچشمی از خواص استفاده از سرمه می باشد، چربی هاي موجود در نوعی سرمه به نام چهار مغز که سرشار از مواد مغذي است از خونریزي داخلی چشم نیز جلوگیري به عمل می آورد.

21. Mosavi M. Kohl is the best medicine for the treatment of presbyopia. [online]. 2014. Available from:

URL: http://www.imna.ir/vdcfced1.w6dx0agiiw.html.

سرمه موجب جلوگیري از آب سیاه و آب مروارید می شود، آب ریزش چشم را بر طرف می کند، درد چشم را از بین می برد، به افزایش استقامت ماهیچه هاي چشم نیز کمک شایان می کند و همچنین برخی از عناصر ضروري را براي سلامت سلول هاي چشم فراهم می کند.

16. Karim N, Jallad A, Hartmut G. Characterization of a hazardous eyeliner (kohl) by confocal Raman microscopy, J Hazardous Materials 2005; 124: 236–240.

18. Hashmi Z B, Fahad A. Use Surma- Stay protected against harmful rays emitted by your computer and TV screens. [online]. 2014. Available from: URL:www.hashmisurma.com/images/tips_for_eyes.pdf

22. Hardy R, Vaishnav Z, Al-Kharusi H, Worthing MA. Composition of eye cosmetics (Kohls) used in Oman. J Ethnopharmacology 1998; 60: 223–234.

سرمه به رشد مو ها کمک مى کند و از ریزش مو جلوگیري می کند.

18. Hashmi Z B, Fahad A. Use Surma- Stay protected against harmful rays emitted by your computer and TV screens. [online]. 2014. Available from: URL:www.hashmisurma.com/images/tips_for_eyes.pdf

22. Hardy R, Vaishnav Z, Al-Kharusi H, Worthing MA. Composition of eye cosmetics (Kohls) used in Oman. J Ethnopharmacology 1998; 60: 223–234.

پارسیان «سنگ سرمه» گویند و هندوان «کردیاجن» و رومیان «کرخلن»، و صیادنه این نواحی را معتقد آنست که بهترین اوصباهانی است و نشان و صفت او آنست که براق باشد وبرو دندانها باشد درشت. و پس از اصباهانی هرویست، و پس از هروی زراونی که در معدن زریافته شود بطرف زاولستان.

و هرچ جز اصباهانی است براق نیست بلکه تیره رنگ است. چشم را مقوی باشد و صحت چشم نگاه دارد و بدل او در منفعت سرب سوخته باشد.

بیرونی، ابوریحان (1352). صیدنه. ترجمه فارسی قدیم از ابوبکر بن علی بن عثمان کاسانی. به کوشش منوچهر ستوده، ایرج افشار. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی. ص40.

اُثمُد سُرمه است و اوسنگی هست گران، و بهترینش آن بود که سنگ خارا اندر او کم بود و چون بشکنی برق زند، و او سرد است و اندر او قبض است، و بگرمی و رطوبتی که چشم را تعریض کند سود دارد چون اندر وی کشی، ودمعه را بکشد وریشهای زشت چشم را پاک کند و چون با پیه کهن طلا کنی بر جایی از تن که آتش بسوخته باشد منفعت دارد، و از افراز مغز و بصر را قوی گرداند، و اشک را ببرد و هر رطوبتی و گرمیی که اندر چشم بود بکشد و آماسهای گرم بنشاند.

الهروی، مرفق الدین ابومنصور علی (1346). الابنیه عن حقائق الادویه یا روضة الانس و منعقد المنفس. به تصحیح احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ص30.

با اندک مشک مقوی باصره پیران و حمول او جهت قطع جریان حیض و خروج مقعد و ضماد او بر پیشانی و نصف سر جهت قطع رعاف که از حجب دماغ باشد و با پیه تازه جهت سوختگی آتش و با روغنها چون بر بدن طلا کنند جهت کشتن و رفع قمل و ذرور او جهت جراحات تازه و قطع خون او و قروح ذکر و خصیه و طبقه قرنیه چشم بغایت مفید و محرق او که با پیه سرشته بر آتش گذاشته باشند تا شعله ور گشته بسوزد، لطیف تر و مغسول او الطف است و با مروارید و سرگین حردون و شکر جهت غشاوه و بیاض چشم مجرّب و با حضض و سماق جهت دمعه و جرب به دستور مجرّب است.

تنکابنی، سید محمد مومن (1387). تحفة المومنین. تصحیح و تحقیق روجا رحیمی، محمدرضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند؛تهران: مؤسسه نشر شهر. ص28.

آداب سرمه کشیدن

وقت سرمه کشیدن بایستی آسمان صاف باشد و کوچک ترین لکه ابری پیدا نباشد و گرنه، چشم لک خواهد آورد. برای سرمه کشیدن، میل سرمه دان را نخست توی گلاب می زدند که سرمه به خودش بگیرد و آنگاه به چشم می کشیدند سرمه کشیدن حکم ریمل کشیدن امروزه را داشت. سرمه دان مثل روقوری و جانماز سرجهاز عروس بود. سرمه دان را از پارچه های خیلی عالی مانند مخمل ابریشمی و ترمه و امثال آن می دوختند و روی آن مروارید یا یک گوهر بهادار می گذاشتند. میل و سرمه دان وسیله ای شخصی بود و زن های قدیم میل سرمه دان دیگری را به کار نمی بردند.

گونه های سرمه

معمولاً سرمه هاي عربی از آنتی موان تري سولفید و سنگ معدن استیبنیت (Stibnite) معروف به إتمید (Ethmid)ساخته می شدند.

Al-Kaff A, Al-Rajhi A, Tabbora K, El-Yazigi A. Kohl-the traditional eyeliner: use and analysis. Ann

Saudi Med 1993; 13(1): 26-30.

این سرمه ها گران و کمیاب بوده و به همین جهت به تدریج طی سال ها سولفید سرب یا گالن(Galena) که به اندازه استیبنیت داراي رنگ مشکی تیره و نماي درخشنده بود جانشین آن شد.

Al-Hazza SAF, Krahn PM. Kohl: a hazardous eyeliner. Int Ophthalmol 1995; 19(2): 83-88.

در گذشته که مردم شب ها براي روشن کردن فضاي منزل از چراغ هاي پیه سوز یا روغن کنتو حاصل از دانه گیاهی به نام بیدانجیر(کنتو) استفاده می کردند، سنگی را روي فتیله اي که آغشته به روغن و در حال سوختن بود، می گرفتند و از این طریق سرمه را تهیه می کردند.

World Wide Web page (no author). Kohl medical mystery of ancient Egypt. [online]. 2014. Available

from: URL: http://www.pezeshk.us/?p=20006.

انواع دیگر سرمه را به خصوص در ایران از سوزاندن فندق، کرچک، بادام و یا دیگر دانه هاي روغنی، مغز استخوان گاو، یا ترکیب آنها (پسته، بادام، فندق و مغز استخوان گاو مشهور به چهار مغز) و به صورت دست ساز و صنعتی تهیه می کنند.

Mosavi M. Kohl is the best medicine for the treatment of presbyopia. [online]. 2014. Available from:

URL: http://www.imna.ir/vdcfced1.w6dx0agiiw.html

1- سرمه ترمه: ترمه کشمیری را فتیله می کردند و در ظرفی که از مس نبود و در آن کره انداخته بودند می خواباندند و سر فتیله را آتش می زدند تا فتیله کورسو کورسو بسوزد. یک سه پایه کوچک هم روی ظرف می نهادند آن چنان که پایه های سه پایه پشت کاسه و روی زمین جا می گرفت و یک پیاله یا بشقاب چینی روی آن سه پایه دَسَر (واژگون) می کردند. فتیله، سوزان و دودکنان، دودش به پشت آن پیاله یا بشقاب می گرفت. وقتی فتیله تمام می سوخت، بشقاب (یا پیاله) را از روی سه پایه برمی داشتند و با دم قاشق، دوده ها را از پشت پیاله یا بشقاب می کشیدند و توی کاغذ، ظرفی پاک، و یا سرمه دان می ریختند و به چشم می کشیدند.

2- سرمه دنبه: دنبه را ریز ریز می کردند و در ظرفی می ریختند و روی آتش می گذاردند و با قاشق هم می زدند تا آب شود. روغنش که درمی آمد، جزغاله های دنبه را درمی آوردند و دور می ریختند. آنگاه فتیله ای از پنبه درست می کردند و توی روغن می گذاردند و سه پایه و بشقابی برمی داشتند و مانند روشی که درباره سرمه ترمه نوشته شد، عمل می کردند. سرمه دنبه را بیشتر برای قشنگی چشم به کار می بردند. این سرمه چون بسیار چرب بود به ابرو نیز می کشیدند و یک خال هم با همان سرمه میان ابروها می نهادند و به این کار زنگک کشیدن می گفتند.

3- سرمه قلم گاو: سه چهار قلم گاو می گرفتند، مُخ آن را در می آوردند و توی پیاله می ریختند و روی آتش می نهادند. وقتی آب شد، یک فتیله از پنبه پاک می گرفتند و درست مانند دیگر سرمه هایی که برمی شمردیم عمل می کردند. سرمه قلم گاو، سرد و خنک شمرده می شد و بیشتر، هنگامی به کار می بردند که چشم بخار کرده و یا جوش گرمی زده بود.

4- سرمه بادام: روغن مغز بادام شیرین را می گرفتند. بدین سان که بادام را نرم می کوبیدند و هی فشنگ آب به آن می زدند و مالش می دادند و می فشاردند تا روغنش را پس بدهد. بعد یک فتیله از پنبه درست می کردند و توی روغن بادام می گذاشتند و سرش را آتش می زدند و مانند سایر سرمه ها عمل می کردند. سرمه بادام را بیشتر برای قوت و قشنگی چشم می کشیدند.

5- سرمه هدهد: هدهد را می کشتند و خونش را می گرفتند و گویا با چیزی درمی آمیختند و برای سپیدبختی بر چشم می کشیدند.

۶- سرمه سنگ: سرمه سنگ را می گفتند مال مکه است و بعد از سرمه هفت جواهر قوتش از دیگر سرمه ها بیشتر.

برای این که آواز آدم خوش آوازی را خراب کنند نیز به او سرمه سنگ می خوراندند.. کتیرایی، محمود (1378). از خشت تا خشت. تهران: ثالث. صص355-358.

۷ـ سرمه هفت جواهر: طلا و نقره و الماس و یاقوت و زبرجد و لعل و در را با هم می آمیختند و می ساییدند و به کار می بردند و این سرمه را از همه سرمه ها قوی تر می دانستند.. کتیرایی، محمود (1378). از خشت تا خشت. تهران: ثالث. صص355-358.

بهترین سرمه را سرمه هفت جواهر می گفتند و مشهور بود که هفت نوع جواهر را می سوزانند و با مغز گردو و مغز بادام و مغز پسته، که آنها را هم سوزانده بودند، قاطی می کردند و می کوبیدند و استخوان سوخته قلم پای طاووس به آن اضافه می کردند؛ چون، می گفتند استخوان پای طاووس چشم را قوت می دهد. سرمه کشیدن هم مهارت می خواست که زیاد و کم نشود. و برای این کار میل سرمه دان را اول توی گلاب می زدند که سرمه به خودش بگیرد، بعد به چشم می کشیدند.

مونس الدوله (1380). خاطرات مونس الدوله ندیمه حرمسرای ناصرالدین شاه. به کوشش سیروس سعدوندیان. تهران: زرین. صص26-27.

ترکیبات

امروزه تحقیقات بر شناخت ترکیبات و کشف اسرار موجود در سنگ سرمه نشان می دهند که اغلب نمونه هاي آن حاوي مقادیر قابل ملاحظه اي سرب، آلومینیوم کافور و جوهر نعناع می باشد.

Al-Ashban MA, Shah AH. Kohl (surma): a toxic traditional eye cosmetic study in Saudi Arabia. J Public

Health 2004; 118: 292–298.

محققین عقیده دارند که یکی از خواص درمانی استفاده از سرمه، فعالیت ضد میکروبی املاح با غلظت اندك فلز سنگین سرب موجود در آن می باشد. سرمه به خصوص نوع معدنی آن حاوي ترکیبات سولفید سرب(Pbs)، اکسید سرب(Pb3O4) ، هماتیت(Fe2O3) ، مگنتیت(Fe3O4) ، اکسید روي(ZnO) ، کربن غیر بلوري، کلسیت(CaCO3) ، ساسولیت،(H3BO3)، کلسیت/ آراگونیت(CaCO3) ، سیلیکون عنصری، تالک(Mg3Si4O10(OH)2) مس(Cu2O)، سولفید آنتیموان(Sb2S3)، ژئوتیت(FeO(OH))،

دولومیت CaMg(CO3) 2، باریت(BaSO4) ، نمک یا هالیت  (NaCl)، پارافین، کربن، نیتروژن، سیلیس، آهن، آلومینیوم، گوگرد و دیگر ترکیبات آلی غیربلوری، می باشد.

Hardy A, Walton R, Vaishnav R. Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo. J Environ Health

Res 2004; 14(1): 83-91.

27. Al-Hazza SAF, Krahn PM. Kohl: a hazardous eyeliner. Int Ophthalmol 1995; 19(2): 83-88.

28. Hardy AD, Walton RI, Vaishnay R, Myers KA, Power MR, Pirrie D. Chapter 5 Egyptian eye cosmetics

(“Kohls”): Past and present. Physical Techniques in the Study of Art، Archaeology and Cultural Heritage

2006; 1: 173–203.

29. Bassal HN. Elemental Composition Study of Kohl Samples. Arab Journal of Nuclear Science and

Applications 2013; 46(3): 133-140.

30. Hardy HS, Vaishnav R. A study of the composition of some eye cosmetics (kohls) used in the: United Arab Emirates. Journal of Ethnopharmacology 2002; 80: 137-145.

به طور کلی یک نمونه سرمه دارای متوسط عناصر 34% سرب، 30% کربن، 13% روی، 9% بورون، 4% کلسیم، 4% آهن، 2% سیلیکون و 4% غیره می باشد.

Bassal HN. Elemental Composition Study of Kohl Samples. Arab Journal of Nuclear Science and

Applications 2013; 46(3): 133-140.

روایات

در کتاب دعائم الاسلام از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است « انه امر بالا کتحال بالا ثمد و قال » (ص): «علیکم به فانه مذهبۀ لِلْقَذى مصفاة للبصر». پیامبر اکرم (ص) سفارش کردند که مسلمانان با إثمد سرمه بکشند و ضمن تأکید بر این نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به إثمد خار و خاشاک را خارج نموده و چشم را پاک می کند.

Mostadrak Alvasael, Jelde aval, Abvaab Adaabe Alhemam, Baabe 30, Hadith aval [Arabic].

در روایت دیگری از آن حضرت: «علیکم بالا ثمد، فانه یجلو البصر و ینبت الشعر» سرمه (با إثمد) را ترک نکنید که باعث جلا و نورانیت چشم و روئیدن موها می شود.

Lamghani. 1: 106 [Arabic].

در کتاب مصباح الزائر آورده شده است که: «ان النبی (ص) کان اذا سافر حمل معه خمسة أشیاء: المرآة و المکحلۀ و المذرى و السواك و المشط. پیامبر (ص) همواره در سفرها پنج چیز همراه داشت؛ آینه، سرمه، چنگال، مسواک و شانه.

Baharal anvaar. 97 and 73: 103: 239 [Arabic].

«و کان لا یفارقه فی اسفاره قارورة الدهن و المکحلۀ و المقراض و المرآة و السواك و المشط» پیامبراسلام (ص) همیشه شش چیز در سفر همراه داشت. 1- شیشه کوچکی از روغن و کرم 2- سرمه دان 3- قیچی 4- آینه 5- مسواک 6- شانه.

Mostadrak Alvasel, Abvaab Adaab Alhamam. 1; 29: Hadith 2 [Arabic].

پیامبر اکرم (ص): «الکحل فی العینین یجلو البصر» سرمه کشیدن چشمان، دیده را جلا می دهد.

Alferdos. 1: 311, Hadith 4937 and An hazife ben Aliman, kanz Alamal. 6: 646, Hadith 17208 [Arabic].

زمان سرمه کشیدن: زمان مناسب براى سرمه کشیدن شب و موقع خواب است.

نوع سرمه و جنس میل آن: در روایات فوق مشاهده می شود که در بسیارى از روایات بر سرمه إثمد تأکید شده است. بنابراین شایسته است این نوع سرمه مورد استفاده قرار گیرد. سرمه إثمد، إثمد سنگ معروفی است که از آن سرمه گرفته می شود و به نام سرمه إثمد نامیده می شود، همه علماء اهل لغت اتّفاق نظر دارند، اما این که معدن این سنگ کجاست، اختلاف نظر وجود دارد. در مجمع البحرین آمده است: إثمد سنگى است که به وسیله آن سرمه مى کشند و معادن آن در مشرق است، و برخى معتقدند معادن آن در اصفهان است.

78. Majmaol Bahrein .1: 251, harfe S [Arabic].

نویسنده: حکمت بروجردی