انیسالدوله
زندگی نامه
قدرتمندترین و صاحب نفوذترین زن در دربار ناصرالدین شاه انیس الدوله نام داشت. نام اصلی وی فاطمه بود. با ورود به دربار و ترقی در آنجا، بر پایه پیش نام طایفهاش «انیسی» ملقب به انیسالدوله شد؛ و پس از مدتی لقب «حضرت قدسی» را نیز دریافت کرد. با آنکه بچهدار نشد ذرهای از قدر و منزلت او در نزد شاه کم نشده و ناصرالدین شاه تا پایان عمر احترام قبلی خود را نسبت به او حفظ کرد. شاه در برابر خواستههای او پایداری نمیکرد و وساطتهای او را میپذیرفت و به توصیههایش گوش میداد و او را از نزدیکترین مشاوران خود میدانست.
وی دختری ساده و گمنام، متولد روستای قدیمی امامه از دهات لواسان بود. پدرش نورمحمد از گرجیانی بود که اجدادش در زمان صفویه، به ایران کوچ کرده و در مازندران سکونت یافتند. کودکی خود را در کنار عمهاش سپری کرد. توسط عمه خود به حرمخانه ناصرالدین شاه قاجار (1264- 1313 ق.) راه یافت و خدمتکار جیران خانم فروغالسلطنه- که در آن زمان زن سوگلی شاه بود- شد. پس از مرگ جیران خانم، در سفر به سلطانیه، شاه او را صیغه کرد (1276 ق.) و به دلیل لیاقت، کفایت، کاردانی و آدابدانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغهای شاه به دست آورد به طوری که شاه چند بار خواست او را به عقد دائم خود درآورد ولی او نپذیرفت.
وی به اهل بیت علیهم السلام ارادت خاصی داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به آستانههای مقدسه بخشید.
اهدای تاج الماس به روضه امیرالمؤمنین علی (ع)، پرداخت هزینه ساختن ضریح نقرهای برای شهدای کربلاء (ع)، دوختن پردهای مروارید نشان برای آستان امام حسین (ع)، نیم تاج الماس هدیه آستان امام رضا (ع)، طلاکوبی درهای مسجد گوهرشاد، وقف ده باب مغازه برای روضهخوانی امام رضا (ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصر آباد لواسان، چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخالتواریخ (مجلد مربوط به زندگانی حضرت فاطمه (س)) از جمله فعالیتهای خیرخواهانه اوست.
همچنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینهالعباد، اثر شیخ زینالعابدین مازندرانی حائری (وفات 1309 ق.) که در کلکته چاپ شده بود در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتکلمین چاپ شد.
انیسالدوله پس از کشته شدن ناصرالدین شاه افسرده شده و پس از گذشت 5 ماه از مرگ شاه در شب جمعهی 23 ربیعالثانی دیده از جهان فروبست و در آرامگاه ویژهی همسران ناصرالدین شاه در صحن حضرت علی (ع) در نجف اشرف دفن گردید.
فعالیتهای سیاسی
انیسالدوله نزدیک به سی سال به عنوان ملکه واقعی ایران در راس امور سیاسی آن دوره حضور داشت. علیرغم زیبا نبودن، از هوش سرشاری برخوردار بود و با مهربانی و بذلهگویی نقش مؤثری در دربار ناصرالدین شاه بازی کرد.
انیسالدوله نخستین ملکه ایرانی است که به خارج از کشور سفر کرد.
به هنگام مرگ الکساندر سوم (189۴م.)، امپراتور روسیه، اعتمادالسلطنه از سوی انیسالدوله مامور شد تا پیام تسلیتی به سفیر روسیه ابلاغ کند.
در امور حکومتی از جمله عزل و نصبها نیز نقش مهمی داشت. در این مورد میتوان به ابقاء رکنالدوله در حکومت شیراز اشاره کرد.
عزل محمدحسین خان سپهسالار از صدارت، بعد از بازگشت ناصرالدین شاه از اولین سفرش به فرنگ از دیگر دخالتهای انیسالدوله در امور کشور بود. انیسالدوله، سپهسالار را عامل اصلی برگرداندن خود و دیگر بانوان حرم از مسکو به تهران میدانست. از این رو در ائتلافی که به دلایل متفاوت از سوی رجال برای عزل سپهسالار تشکیل شده بود، مشارکت کرده و در جریان درخواست درباریان از ناصرالدین شاه، برای عزل محمد حسین خان سپهسالار از صدارت، شاهزادگان و درباریان خانة انیسالدوله را محل بست قرار دادند.
وی گاه از نفوذ خود به نفع رعیت نیز سود میبرد.
انیسالدوله از معدود زنان حرم به شمار میرود که واسطه ارتباط و ملاقات درباریان با ناصرالدین شاه بود. منزل وی نیز محل بست بود، چنانکه آقاجان قراگوزلو یاور توپخانة همدان که یکی از افرادش در راه عشق آباد به مشهد، کالسکهچی روس را به قتل رسانده بود، از هراس روسها در خانة انیسالدوله بست نشست.
هنگامی که میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو را تحریم کرد شاه غلیان خواست و او اظهار داشت که کشیدن غلیان حرام است. شاه گفت: چه کسی آنرا حرام کرده وی گفت: همان کسی که مرا به تو حلال کرده است.
پس از مرگ مهد علیا، انیسالدوله مسئول پذیرایی از زنان خارجی، همسران سفیران، و زنان خاندان سلطنتی در مراسم رسمی، اعیاد و ... در منزل خود بود.
در عهد ناصری انیسالدوله و امین اقدس بر دیگر زنان حرمسرا ریاست داشتند. آنها محور تمام حوادث اندرون دربار بودند. هر کدام از آنها برای خود تشکیلات مخفی داشتند که وظیفهاش بیاعتبار کردن دیگری و تثبیت موقعیت خود در حرم و نزد شاه بود.
انیس الدوله اولین زن در دربار قاجار بود که از طرف پادشاهان اروپایی و دولت عثمانی به دریافت نشان نائل شد. همچنین انیسالدوله اولین زن حرم شاهی بود که در « عید مولود شاه» در کنار دیگر درباریان درجة اول، از سوی شاه « تمثال» و « نشان حمایل آفتاب» دریافت کرد. این نشان که ابداع شاه بود، در سفر فرنگ از سوی شاه به ملکهها اعطا میشد.
منابع
آزاد، حسن (1362). پشت پردههای حرمسرا. ارومیه: انزلی.
اعتمادالسلطنه، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن (1392). خیرات حسان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ح‍س‍ون، محمد (1369). اع‍لام ال‍ن‍س‍اآ ال‍م‍وم‍ن‍ات. تهران: س‍ازم‍ان ح‍ج و اوق‍اف و امور خ‍ی‍ری‍ه، اس‍وه.
دُژم، عذرا (1384). اولین زنان. تهران: علم.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم؛ عقیقی بخشایشی حبیبه (1382). زنان نامی در تاریخ، فرهنگ و تمدّن اسلامی. تهران: نوید اسلام.
عیسیفر، احمد (1378). زنان نامدار شیعه. تهران: رایحه عترت.
فرخ زاد، پوران (1381).کارنمای زنان کارای ایران، از دیروز تا امروز. تهران: قطره.
قویمی، فخری (1352). ک‍ارن‍ام‍ه زنان م‍ش‍ه‍ور ایران در علم، ادب، س‍ی‍اس‍ت، م‍ذه‍ب، ه‍ن‍ر، ت‍ع‍ل‍ی‍م و ت‍رب‍ی‍ت، از ق‍ب‍ل از اسلام تا ع‍ص‍ر ح‍اض‍ر. تهران: کتابهای جیبی.
محلّاتی، ذبیح الله (1349). رَیاحینُ الشَّریعهُ. در ترجمة دانشمندان بانوان شیعه. تهران: دَارُالکُتب الاسلَامّیه.
ملکالکتاب شیرازی، محمد (1306). تذکرهالخواتین. بمبئی: شاه جهان ب‍ی‍گ‍م ال‍م‍ل‍ق‍ب به ک‍رون آف ان‍دی‍ا.