مدرسه جده کوچک
مدرسه جده کوچک از مدارس طلاب علوم دینی است که توسط مادر صفی میرزا و جده شاه عباس دوم در سال 1057 در اصفهان ساخته شده و همچنان پابرجاست.
تاریخچه
این بنا در بازار بزرگ اصفهان، بازار قهوه کاشی‌ها قرار دارد و در زمان شاه عباس دوم صفوی، به دستور دلارام خانم مادر صفی میرزا و همسر شاه عباس اول ساخته و وقف شده است. کتیبه سردر مدرسه مورخ 1056ه.ق است، اما کتیبه سنگی وقفنامه مدرسه به تاریخ رجب 1057 ه.ق است.[۱]در وقفنامه، مکان مدرسه، جنب خان مشهور به انار فروشان واقع در دارالسلطنه اصفهان ذکر شده که اين مکان امروز به بازار قهوه کاشی‌ها معروف است.[۱] این مدرسه کوچکتر از مدرسه جده بزرگ است.
بنای مدرسه
مدرسه جده کوچک در زمینی به ابعاد تقریبی 24×42 متر، با طرح دو ایوانی و در دو طبقه ساخته شده و شامل سردر ورودی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، حجره‌هایی در دو طبقه، صحن اصلی و صحن فرعی، مدرس و نمازخانه می‌باشد. بخش‌های اصلی مدرسه در اطراف صحن اصلی که 13×19 متر وسعت دارد، گرد آمده‌اند.[۱]دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است، از این‌رو با مدارس دیگر این دوره در اصفهان که همه ۴ ایوانی‌اند، تفاوت دارد؛ ایوان‌های مدرسه فقط جنبه نمایی و بصری دارند. بنا مجموعاً دارای ۳۸ حجره است، ۱۶ حجره در بخش هم‌کف و ۲۲ حجره در طبقه اول قرار دارند. هر حجره مرکب از یک ایوانچه، درگاه و اتاق اصلی است. حجره‌ها در طبقه هم‌کف فاقد هرگونه تزیین و پیرایه‌ای هستند.حجره‌های طبقه دوم در قسمت پشت بغل‌ها با تلفیقی از آجر و کاشی با نقوش هندسی در اشکال اختر و چلیپا تزیین شده‌اند. دالان طویل و باریکی که در غرب ایوان شمالی قرار دارد، به وضوخانه مدرسه ختم می‌شود. در بخش شرقی حیاط فرعی بزرگ‌ترین فضای سرپوشیده مدرسه به اندازه ۵×۱۱ متر قرار گرفته است که عمدتاً برای نمازخانه استفاده می‌شده، اما به عنوان مَدرس و محل تشکیل حلقه‌های درس هم کاربرد دارد.[۲]
نماها و تزیینات داخلی
نمای عمومی بنا در داخل شامل دو ایوان کاذب شمالی و جنوبی با طاق جناغی است که در دو سوی آنها حجره‌هایی در دو ضلع شرقی و غربی در دو طبقه شکل گرفته است. ایوان‌های شمالی و جنوبی در حیاط اصلی از یک بخش عمودی شامل یک قاب مستطیل شکل و دهانه‌ای با طاق جناغی تشکیل شده که بخش پایین باز و در بخش بالای آن از میانه ایوان به بالا یک حجره ساخته شده است. تنها تزیین این ایوان‌ها تلفیق بسیار ساده‌ای از آجر و کاشی در پشت بغل‌هاست. این تزیین که با استفاده از آجر و کاشی‌های فیروزه‌ای و سیاه اجرا شده است، چند طرح ساده هندسی مانند لوزی و ذوزنقه را نشان می‌دهد. در گوشه فوقانی پشت بغل‌ها نام «علی» به شیوه کوفی بنایی با کاشی ساده دیده می‌شود.[۳]
نمای خارجی
مدرسه از ۳ طرف به بافت شهری پیوسته است و فقط در بخش پیش‌طاق ورودی دارای نما و تزیین است. نمای پیش‌طاق عبارت از یک قاب مستطیل‌شکل است که بخش داخلی آن با کتیبه ساخت بنا که در وسط بدنه آن نصب شده، به دو قسمت پایین و بالا تقسیم شده است.[۳]ورودی مدرسه با در چوبی در بخش پایین قرار دارد و بخش بالایی که از بالای کتیبه آغاز می‌شود، شامل تزیینات مقرنس‌کاری است که تا کلید قوس را دربر می‌گیرد و آنها را با پوشش نازکی از گچ همانند سایر سطوح داخلی پیش‌طاق اندود کرده‌اند.[۴]
وقفنامه
وقفنامه مدرسه بر روی یکی از طاقنماهای جناح شمالی، به خط ثلث بر روی سنگ حک شده است. عبارت «بسعی ولی آقا باتمام رسید» نیز به خط نستعلیق در کنار کتیبه حک شده است.[۱]از اين وقفنامه دو نسخه به شماره ثبت 106 در بايگانی ادارهکل اوقاف اصفهان موجود است که گويا نسخه دوم از روی نسخه اول استنساخ شده و يا احتمالاً از روی نسخه مفقود شده ديگری تهيه شده است. نسخه دوم در بالای صفحه دارای يک تمبر می‌باشد و در پشت کاغذ نيز تاريخ 1324 شمسی ثبت شده است. در ميان دو نسخه يکی دو مورد تفاوت وجود دارد که البته نه در محتوی، بلکه در کلمات است که نشان از اشتباه نساخ دارد. در بالای وقفنامه مهر و تأييد صاحب‌نظرانی است که در طی چند سال مطابق بودن متن با اصل وقفنامه را گواهی کرده‌اند. اين گواهی‌ها در سال‌های 1254 ه.ق، 1257 ه.ق و در 1258 ه.ق صورت گرفته است. کليه مطالب حاشيه وقفنامه در آخر وقفنامه آورده شده است. به علاوه در حاشيه متن هر کجا که وقفنامه اصلی دارای مهری يا جمله‌ای مبنی بر تأييد بوده است، عينأ بازنويسی شده و به جای مهر، ذيل کلمه «مهر» عبارت داخل آن نوشته شده است. جدّه شاه، مدرسه جدّه کوچک را بر طلاب دینی شیعه وقف کرده است و موقوفات بسیاری به آن اختصاص داده است، از جمله قسمتی از قریه قُهاب اصفهان و یک حمام و هجده دکان. یک‌دهم از منافع این موقوفات، حق‌التولیه متولی و مابقی با نظر وی به شهریه مدرّس، طلبه، مؤذن و خادم اختصاص یافته است. گواهان اصلی اين وقفنامه چهار نفر هستند: شخص واقف (عنوان مهر: نواب قمر رکاب خورشيد احتجاب جده ماجده)، شاه عباس ثانی، خليفه سلطان و سيد ماجد قاضی. واقف اين مدرسه جده شاه عباس ثانی بوده که مدرسهاش به دليل کوچکتر بودن نسبت به مدرسه جده ديگر شاه عباس ثانی به مدرسه جده کوچک مشهور است.[۲]
کتیبه
کتیبه کاشی سردر به خط ثلث سفید محمدرضا امامی، در زمینه لاجوردی نوشته شده است. در ورودی مدرسه در ضلع جنوبی قرار دارد و در ضلع شمالی در حياط دوم در يکی از غرفهها کتيبه‌ای از سنگ مرمر به طول 95 سانتی‌متر و عرض 70 سانتی‌متر نصب شده است. در اين کتيبه نام واقف دلارام خانم ذکر شده است. مدرسه جده کوچک دو طبقه و پشت‌بغل‌های نمای اطراف آن تزیینات کاشی کاری دارد و در سردر آن کتیبه‌ای به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ به خط محمدرضا امامی. بنای مدرسه جده کوچک در ۲۱/ ۸/ ۱۳۱۷ش به شماره ۳۱۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.[۵]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ م‍لازاده، ک‍اظم (1381). مدارس و ب‍ن‍اه‍ای م‍ذه‍ب‍ی (ت‍ک‍ی‍ه، ح‍س‍ی‍ن‍ی‍ه، خ‍ان‍ق‍اه، ق‍دم‍گ‍اه، مدرسه، م‍ص‍ل‍ی). تهران: س‍ازم‍ان ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اس‍لام‍ی، ح‍وزه ه‍ن‍ری. ص50.
- ↑ جاوری، محسن (1376). بررسی مدارس موجود دوره صفوی اصفهان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران. صص58-59.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ جاوری، محسن (1376). بررسی مدارس موجود دوره صفوی اصفهان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران. صص61-62.
- ↑ ه‍ن‍رف‍ر، ل‍طف‌‌ال‍ل‍ّه (1344). گ‍ن‍ج‍ی‍ن‍ه آثار ت‍اری‍خ‍ی اصفهان: آثار ب‍اس‍ت‍ان‍ی و ال‍واح و ک‍ت‍ی‍ب‍ه‌‌ه‍ای ت‍اری‍خ‍ی در اس‍ت‍ان اصفهان. اصفهان: ک‍ت‍اب‍ف‍روش‍ی ث‍ق‍ف‍ی. صص555-556.
- ↑ رف‍ی‍ع‍ی م‍ه‍رآب‍ادی، اب‍وال‍ق‍اس‍م (1352). آثار ملی اصفهان. تهران: انجمن آثار ملی. صص442-444.
پیوند به بیرون
نگارخانه
سند ثبت مدرسه جده کوچک در فهرست آثار ملی در وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به شماره 314 در تاریخ ۲۱/ ۸/ ۱۳۱۷ ش.
نویسنده: حکمت بروجردی