مدرسه جده کوچک

مدرسه جده کوچک از مدارس طلاب علوم دینی است که توسط مادر صفی میرزا و جده شاه عباس دوم در سال 1057 در اصفهان ساخته شده و همچنان پابرجاست.

تاریخچه

این بنا در بازار بزرگ اصفهان، بازار قهوه کاشیها قرار دارد و در زمان شاه عباس دوم صفوی، به دستور دلارام خانم مادر صفی میرزا و همسر شاه عباس اول ساخته و وقف شده است. کتیبه سردر مدرسه مورخ 1056ه.ق است، اما کتیبه سنگی وقفنامه مدرسه به تاریخ رجب 1057 ه.ق است. در وقفنامه، مکان مدرسه «جنب خان مشهور به انار فروشان واقع در دارالسلطنه اصفهان» ذکر شده که اين مکان امروز به بازار «قهوه کاشيها» معروف است.[۱] این مدرسه کوچکتر از مدرسه جده بزرگ است.

بنای مدرسه

مدرسه جده کوچک در زمینی به ابعاد تقریبی 24×42 متر، با طرح دو ایوانی و در دو طبقه ساخته شده و شامل سردر ورودی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، حجره‌هایی در دو طبقه، صحن اصلی و صحن فرعی، مدرس و نمازخانه می‌باشد. بخش‌های اصلی مدرسه در اطراف صحن اصلی که 13×19 متر وسعت دارد، گرد آمده‌اند. دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است، از این‌رو با مدارس دیگر این دوره در اصفهان که همه ۴ ایوانی‌اند، تفاوت دارد؛ ایوانهای مدرسه فقط جنبۀ نمایی و بصری دارند. بنا مجموعاً دارای ۳۸ حجره است، ۱۶ حجره در بخش هم‌کف و ۲۲ حجره در طبقۀ اول قرار دارند. هر حجره مرکب از یک ایوانچه، درگاه و اتاق اصلی است. حجره‌ها در طبقۀ هم‌کف فاقد هرگونه تزیین و پیرایه‌ای هستند.حجره‌های طبقه دوم در قسمت پشت بغلها با تلفیقی از آجر و کاشی با نقوش هندسی در اشکال اختر و چلیپا تزیین شده‌اند. دالان طویل و باریکی که در غرب ایوان شمالی قرار دارد، به وضوخانه مدرسه ختم می‌شود (جاوری ).در بخش شرقی حیاط فرعی بزرگ‌ترین فضای سرپوشیدۀ مدرسه به اندازۀ ۵×۱۱ متر قرار گرفته است که عمدتا برای نمازخانه استفاده میشده، اما به عنوان مَدرس و محل تشکیل حلقه‌های درس هم کاربرد دارد (جاوری، ۵۹).

نماها و تزیینات داخلی

نمای عمومی بنا در داخل شامل دو ایوان کاذب شمالی و جنوبی با طاق جناغی است که در دو سوی آنها حجره‌هایی در دو ضلع شرقی و غربی در دو طبقه شکل گرفته است. ایوانهای شمالی و جنوبی در حیاط اصلی از یک بخش عمودی شامل یک قاب مستطیل شکل و دهانه‌ای با طاق جناغی تشکیل شده که بخش پایین باز و در بخش بالای آن از میانۀ ایوان به بالا یک حجره ساخته شده است. تنها تزیین این ایوانها تلفیق بسیار ساده‌ای از آجر و کاشی در پشت بغلهاست. این تزیین که با استفاده از آجر و کاشیهای فیروزه‌ای و سیاه اجرا شده است، چند طرح سادۀ هندسی مانند لوزی و ذوزنقه را نشان می‌دهد. در گوشۀ فوقانی پشت بغلها نام «علی» به شیوۀ کوفی بنایی با کاشی ساده دیده می‌شود (جاوری، ۶۱).

نمای خارجی

مدرسه از ۳ طرف به بافت شهری پیوسته است و فقط در بخش پیش‌طاق ورودی دارای نما و تزیین است. نمای پیش‌طاق عبارت از یک قاب مستطیل‌شکل است که بخش داخلی آن با کتیبۀ ساخت بنا که در وسط بدنۀ آن نصب شده، به دو قسمت پایین و بالا تقسیم شده است (جاوری). ورودی مدرسه با در چوبی در بخش پایین قرار دارد و بخش بالایی که از بالای کتیبه آغاز می‌شود، شامل تزیینات مقرنس‌کاری است که تا کلید قوس را دربر می‌گیرد و آنها را با پوشش نازکی از گچ همانند سایر سطوح داخلی پیش‌طاق اندود کرده‌اند(هنرفر، ۵۵۵-۵۵۶)

وقفنامه

وقفنامه مدرسه بر روی یکی از طاقنماهای جناح شمالی، به خط ثلث بر روی سنگ حک شده است. عبارت «بسعی ولی آقا باتمام رسید» نیز به خط نستعلیق در کنار کتیبه حک شده است.از اين وقفنامه دو نسخه به شماره ثبت 106 در بايگاني اداره‏ کل اوقاف اصفهان موجود است که گويا نسخه دوم از روي نسخه اول استنساخ شده و يا احتمالا از روي نسخه‏ مفقود شده‏ ديگري تهيه شده است. نسخه‏ دوم در بالاي صفحه داراي يک تمبر مي‏باشد و در پشت کاغذ نيز تاريخ 1324 شمسي ثبت شده است. در ميان دو نسخه يکي دو مورد تفاوت وجود دارد که البته نه در محتوي، بلکه در کلمات است که نشان از اشتباه نساخ دارد. در بالاي وقف‏نامه مهر و تأييد صاحب نظراني است که در طي چند سال مطابق بودن متن با اصل وقفنامه را گواهي کرده ‏اند. اين گواهي‏ها در سالهاي 1254 ه. ق، 1257 ه. ق و در 1258 ه. ق صورت گرفته است. کليه‏ مطالب حاشيه‏ وقفنامه در آخر وقفنامه آورده شده است. به علاوه در حاشيه‏ متن هر کجا که وقفنامه اصلی دارای مهری يا جمله ‏اي مبني بر تأييد بوده است، عينأ باز نويسی شده و به جای مهر، ذيل کلمه‏ «مهر» عبارت داخل آن نوشته شده است.جدّه شاه، مدرسه جدّه کوچک را بر طلاب دینی شیعه وقف کرده است و موقوفات بسیاری به آن اختصاص داده است، از جمله قسمتی از قریه قُهاب اصفهان و یک حمام و هجده دکان. یک‌دهم از منافع این موقوفات، حق‌التولیة متولی و مابقی با نظر وی به شهریه مدرّس، طلبه، مؤذن و خادم اختصاص یافته است. گواهان اصلي اين وقفنامه چهار نفر هستند: شخص واقف (عنوان مهر: نواب قمر رکاب خورشيد احتجاب جده ماجده)، شاه عباس ثانی، خليفه سلطان و سيد ماجد قاضي. واقف اين مدرسه جده شاه عباس ثاني بوده که مدرسه‏اش به دليل کوچک تر بودن نسبت به مدرسه جده ديگر شاه عباس ثاني به مدرسه جده کوچک مشهور است.

کتیبه

کتیبه کاشی سردر به خط ثلث سفید محمدرضا امامی، در زمینه لاجوردی نوشته شده است. در ورودی مدرسه در ضلع جنوبی قرار دارد و در ضلع شمالی در حياط دوم در يکی از غرفه‌‏ها کتيبه‌ای از سنگ مرمر به طول 95 سانتی‌متر و عرض 70 سانتی‌متر نصب شده است. در اين کتيبه نام واقف «دلارام خانم» ذکر شده است. مدرسه جده کوچک دو طبقه و پشت بغل‌های نمای اطراف آن تزیینات کاشی کاری دارد و در سردر آن کتیبه‌ای به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ به خط محمدرضا امامی. بنای مدرسۀ جدۀ کوچک در ۲۱/ ۸/ ۱۳۱۷ش به شمارۀ ۳۱۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

پیوند به بیرون

1. راسخون