درةالمعالی
درةالمعالی (1356 ش. ـ 1303ش) از زنان پیشگام تأسیس مدارس دخترانه در دوره مشروطه بود.
زندگی‌نامه
فاطمه (؟) درةالمعالی، متولد 1295 قمری در تهران، دختر ربابه مرعشی؟ و سیدعلی شمس‌المعالی در خانواده‌ای فرهنگی و متمکن به دنیا آمد.[۱] [۲] او مؤسس دبیرستان دخترانه مخدرات در سال 1323 قمری و مدرسه درة‌المدارس در سال 1342 قمری بود.
پدرش شمس المعالی در عصر قاجار در زمان سلطنت ناصرالدین شاه از شخصیت‌های بارز زمان بود. او مؤسس چندین مدرسه پسرانه، مشاور دربار قاجار، طبیب معیرالملک و سپس طبیب مخصوص ناصرالدین شاه شد و در منزل خود مدرسه‌ای به نام مدرسه اشراف تأسیس کرد که بعد از فوت او در سال 1327 قمری به وزرات فرهنگ واگذار شد. درةالمعالی که در محیط علم و دانش پرورش یافته بود تحصیلات اولیه را نزد پدر و استادان آموخت و در نظم و نثر زبان‌های فارسی و عربی دست داشت و شعر خوب می‌سرود و مقدار کمی از اشعارش در دست است. درةالمعالی دو دختر و دو پسر به نام‌های شمس‌النهار مهدوی، شمس‌الضحا خاقانی[۳] علیرضا هوشی ملقب به فیلسوف‌الدوله و محمد هوشی داشت.
درة المعالی در شهریور 1303 شمسی در اثر سکته قلبی درگذشت و برحسب وصیت خودش در خانه شخصی خود در خیابان سقاباشی اول کوچه شمس‌المعالی به خاک سپرده شد.
فعالیت‌های فرهنگی
درةالمعالی با سرمایه شخصی (ثروتی که از پدرش به او رسید)[۱]در سال 1322 قمری مدرسه مخدرات را در محله عرب‌ها تأسیس نمود که بعد به سبب ازدیاد تعداد شاگردان که به 200 نفر رسید به کوچه صدراعظم نوری در پامنار منتقل شد.
این مدرسه به نام مخدرات اسلامی نیز بوده است.[۲]
ابتدا معلمین آن را از بین بستگان و خویشان که اغلب جزو زنان روشنفکر و دانشمند بودند انتخاب کرد و همیشه از طرف مردم عامی و ملانمایان با مشکلات فراوان روبه رو بود.
در مدرسه مخدرات که بعدها دبیرستان شد و در سال 1306 فارغ‌التحصیل دیپلمه داد از استادانی مانند مسیو احمدخان برای زبان فرانسه و مسیو علیخان برای ریاضیات و فاضل اعمی برای فقه و عربی استفاده می‌کرد. همیشه حقوق گزاف دبیران را از ثروت شخصی خود می‌پرداخت و به دانش‌آموزان تحمیل نمی‌کرد.
در سال 1302 شمسی/ 1342 قمری مدرسه دیگری به نام درة‌المدارس در کوچه ناظم‌الدوله پشت مسجد سپهسالار تأسیس نمود. مدرسه درة‌المدارس بعدها نامش به آزرم تغییر کرد. پس از مدتی مدرسه را به وزارت فرهنگ واگذار کردند. عکس درةالمعالی در دفتر دبیرستان آزرم جزو اموال دولتی محافظت می‌شد بدون اینکه بدانند متعلق به چه کسی است.[۳]
این دبیرستان در حال حاضر (1391ش) با نام حضرت فاطمه فعال است.[۴]
فعالیت‌های سیاسی
درةالمعالی در زمان خویش از لحاظ سیاسی خدمات به سزایی نمود مخصوصاً به عنوان اعتراض نسبت به قرارداد 1907 میلادی که ایران را تحت نفوذ اجانب قرار داده بود اجتماعاتی از زنان آن زمان ترتیب داد و آنان را به تحریم کالاهای خارجی تشویق نمود و حتی در مجلس با تهدید وکلا را وادار به مخالفت با قرارداد می‌ساخت. او اغلب با صدیقه دولت‌آبادی و سایر بانوان به قهوه‌خانه‌هایی که از قند خارجی استفاده می‌کردند می‌رفت و آنان را از مصرف قند ممانعت می‌نمود و به سایر اصناف و طبقات نیز نیت خود را منعکس کرده مردم را تشویق به استفاده از کالاهای وطنی می‌نمود. در اغلب مدارس آن زمان پارچه‌های یزدی و کرمانی را رواج می‌داد تا بالاخره با جدیت بانوان و سایر مردم وطنخواه قرارداد 1907 میلادی بلااثر گردید بیشتر این اجتماعات و کنفرانس‌ها را که برای پیشرفت بانوان بود در منزل شخصی خود برپا می‌کرد.
اغلب با نویسندگان و شعرای زمان خود جلسات مشاعره داشت و چون یکی از فرزندانش علیرضا هوشی سخن سنج و شاعر دوست بود وحید دستگردی و ایرج‌میرزا و ملک‌الشعراء بهار از محضر او استفاده می‌نمودند و ایرج میرزا اشعاری درباره او سروده که در دیوانش است.
درةالمعالی علاوه بر اینها مقام زهد و تقوی داشت سال‌ها قبل که از جمعیت‌های خیریه و پرورشگاه‌ها خبری نبود عده‌ای از یتیمان و اطفال بی‌سرپرست را به خرج خود نگهداری می‌کرد خوراک و نظافت و بهداشت آنان را شخصاً رسیدگی می‌کرد.
مطابق سنت اسلام در ماه رمضان بستگان و خویشان را سرکشی می‌کرد و کمک‌های مادی و معنوی می‌نمود و در ماه رمضان مجلس تلاوت قرآن و ادعیه در منزل خود برپا می‌داشت. پایبند به امور دینی بود. روشنفکر و آزادی‌خواه بود. دختران را به داشتن ایمان و اعتماد به نفس تشویق می کرد و حجاب را مانع پیشرفت زنان می‌دانست.
شمس‌النهار دختر اول او مدرسه مخدرات را سال‌ها اداره می‌کرد و مدرسه بعد از فوت او به وزارت فرهنگ واگذار شد. شمس‌الضحا سال‌ها مدرسه درة‌المدارس را اداره می‌کرد. علیرضا هوشی تحصیلات خود را در فرانسه فراگرفت و طبیب مخصوص احمدشاه قاجار بود و در کوچه پشت مسجد سپهسالار طبابت می‌کرد او از مشروطه‌خواهان بود و در سال 1312 درگذشت. محمد هوشی نیز از صاحب منصبان وزارت کشور بود.[۴]
درة المعالی از جمله بانوان سرشناس عضو انجمن مخدرات وطن بود.[۵]
در روزنامه شکوفه، سال 1، ش 12، 5 شعبان 1331، ص2 به مدرسه مخدرات اشاره شده است.
درةالمعالی افکار و عقاید خود را از طریق نشریة شکوفه بیان می‌نمود.[۶][۷]
در شعری که ایرج میرزا سروده است از درة المعالی و ندیم الملوک به عنوان درندگان جهل از چهره زنان ایرانی یاد می کند و از آنان قدردانی می کند.[۵]
ایرج میرزا قطعه ای دیگری نیز در رثای درة المعالی سروده است.[۶]
منابع
- ↑ آفاری، ژانت (1377). انجمن‌های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه. ترجمه جواد یوسفیان. تهران: بانو. ص29.
- ↑ ترابی فارسانی، سهیلا (1378). اسنادی از مدارس دختران از مشروطیت تا پهلوی. تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران. ص66.
- ↑ بامداد، بدرالملوک (1347). زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. ج2. تهران: ابن سینا. صص51-52.
- ↑ خشایار وزیری، فخری (قویمی) (1352). کارنامه زنان مشهور ایران. تهران: وزارت آموزش و پرورش. صص128-131.
- ↑ بامداد، بدرالملوک (1347). زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. ج2. تهران: ابن سینا. ص15.
- ↑ روزنامه شکوفه (1332). سال 2، ش 16، 10 رمضان 1332، صص 2ـ3.
- ↑ روزنامه شکوفه (1333). سال 3، ش10، 14 جمادی‌الثانی 1333، ص 2.
پیوند به بیرون
- دنیای زنان در عصر قاجار
- ویکی‌پدیای فارسی
- ایرانیکا