چادر کردیم رفتیم تماشا

چادر کردیم رفتیم تماشا سفرنامه ی عالیه خانم شیرازی همزمان با حکومت ناصرالدین شاه نگاشته شده است.

اهمیت

به گواه منابع تاریخی، زنان در جامعه حضور داشتند و تعدادی از آنان حتی در تصمیم گیری های مملکتی هم مؤثر بودند. مجموعه ی سفرنامه های قدیمی زنان به خوبی نشان می دهد که نویسندگان این متون هویت شکل یافته و شخصیت اجتماعی داشتند و به اتفاق های جامعه از زاویه ی دید خاص خودشان می نگریستند.گفتمان زنانه در دوران قاجار، توجه به جایگاه زنان در ساختار حکومت و چگونگی حضورشان در بازی قدرت، بررسی فضای مدیریت کشور و بطالت حاکم بر آن، سهم وجه نمایشی دین داری در فعالیت های روزمره ی دربار و بررسی میزان استقلال و اقتدار زنان درون کلیشه های فرهنگی حاکم موضوعات قابل تأملی هستند که در مجموعه ی سفرنامه های قدیمی زنان می توانند مورد مطالعه و پژوهش قرار بگیرند.

درباره کتاب

مجموعه ی ده جلدی سفرنامه های حج قاجاری، حاوی متن هشتاد سفرنامه ی حج از مردان و زنان قاجاری است، متنی که سرشار از داده های تازه و بکر درباره ی جغرافیای ایران و کشورهای در مسیر حج، از عثمانی و عراق و شام و نیز هند و راه های دریایی است.

این سفرنامه مربوط به عالیه خانم شیرازی است. بخش مهمی از حسن این سفرنامه، به حس زنانگی نویسنده برمی گردد که از تمام عبارات آشکار است. زنی با وجوهی گسترده، هم تلاشگر، هم پراحساس و پرجاذبه و پرنفوذ. زنی که به اندرونی میرزای شیرازی، آن مرجع بزرگ راه دارد و وقتی به تهران می آید، مدت ها در اندرونی ناصرالدین شاه به رتق و فتق امور دختران و ازدواج آنان می پردازد.

ترابی، زهره (1397). چادر کردیم رفتیم تماشا: سفرنامه عالیه خانم شیرازی. تهران: نشر اطراف. ص9.

خلاصه کتاب

این سفر از تاریخ 25 رمضان 1309 هجری قمری مطابق 4 اردیبهشت 1271 هجری شمسی تا 24 ذی الحجه 1311 هجری قمری مطابق 7 تیر 1273 هجری شمسی به طول می انجامد. مسیر سفر از کرمان به بندر عباس و از آنجا به مسقط و از آنجا به بمبئی، سپس عدن، جده، مکه، عتبات، تهران و بالاخره کرمان. در بخش اول نویسنده در مورد شروع سفرش از کرمان، رفتن به بمبئی و سختی ها و ماجراهای سفر حج و عتبات می نویسد. در بخش دوم با پایان سفر حج و رسیدن به تهران نوع نگارش سفرنامه تغییر می کند. در تهران نویسنده مدتی طولانی در دربار ناصری می ماند. روزنگاری های دقیق نویسنده به عنوان یک غریبه از دربار ناصری، تصویر خواننده از وضعیت حاکمیت در آن دوره را کامل می کند. نویسنده ی این سفرنامه از آشنایان دور خانواده ی شاه بوده و به خاطر سکونت در کرمان مراوده ی زیادی با آنها نداشته است. به همین دلیل آنچه در این برخورد از دربار و حرمسرای ناصرالدین شاه دیده و نوشته، با روزنگاری های دیگر متفاوت است.

در ابتدا قرار بوده آقای ولی خان که در این سفر همراه عالیه خانم بوده این سفرنامه را بنویسد. نسخه ی خطی هم با دستخط ولی خان شروع می شود «مشغولیاتی بهتر از این ندیدیم که بعد از رسیدن به منزل ها و رفع خستگی نمودن، شرح قضایای هر منزل و فرسخ های آنها و دهات و مزارعی که در راه ها دیده می شود، به طور روزنامه بنویسم که هم کتابچه شود و هم یادگاری در این صفحه روزگار بماند». اما با توجه به تغییر دستخط و توضیحات صفحه ی بعد مشخص می شود که ولی خان به دلیل بی حوصلگی سفرنامه را نمی نویسد و به ناچار عالیه خانم شیرازی نوشتن را ادامه می دهد «مجبور شدم لابد به این خط نحس نجس خودم شرح حالی بنویسم که یادگار بماند».

نسخه اولیه

نسخه ی خطی این سفرنامه در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود و به مجموعه ی امام جمعه ی کرمان تعلق دارد. این مجموعه شامل 1000 نسخه ی چاپی و 498 نسخه ی خطی است که سال 1343 نوه ی امام جمعه به دانشگاه تهران اهدا کرده است. منبع مورد استفاده برای انتشار این کتاب روزنامه ی سفر حج، عتبات عالیات و دربار ناصری (1386)، به کوشش رسول جعفریان است.

درباره نویسنده

یادداشت های عالیه خانم از او تصویر زنی شجاع، مستقل و جسور را ساخته که بدون همراهی شوهر و فرزندان عازم سفری سخت و طولانی شده، برای به دست آوردن آنچه می خواسته گاهی با مردان جنگیده، گاهی وارد مذاکره شده و گاهی راهش را جدا کرده است. عالیه خانم شیرازی با بزرگان و افراد سرشناس آشنایی داشته و در سفرش با آنها دیدار کرده است. در سامرا به خانه ی میرزای شیرازی می رود و در تهران مهمان ناصرالدین شاه می شود. جنگی شاه، پسر آقاخان محلاتی در بمبئی، برایشان گاری می فرستد و نصیرلشکر در کرمانشاه از او پذیرایی می کند.

فهرست مطالب

این کتاب در هشت فصل تنظیم شده است. فهرست این کتاب شامل عناوین ذیر است:

جای همه عزیزان خالی

دنیا تا دنیا آب

قطار قطار همه جمع می شوند

مالامال آفتاب گرم

شمر و یزید بسیار است

هرطور بگیری می گذرد

هشتاد زن شاه بزک می کنند

گرما و مگس و زنگ قاطرها

هدف مجموعه سفرنامه های قدیمی زنان بازآفرینی سفرنامه ها در قالبی جذاب و خواندنی، جهت خوش خوان کردن متن ها برای مخاطبان گسترده است.