منیرالسلطنه
منیرالسلطنه همسر غیردائمی ناصرالدین شاه و مادر کامران میرزا نایب‌السلطنه از زنان خیّر و واقف دوران قاجار بود.
زندگی‌نامه
منیرالسلطنه، از همسران غیردائمی ناصرالدین شاه و بانی مسجد منیرالسلطنه بود. پدرش محمدتقی خان معمارباشی از رجال دوره محمدشاه و ناصرالدین شاه و در زمره معماران مشهور به شمار می‌آمد. او رئیس اداره بنائی دیوان اعلی[۱] و مجری طرح مدرسه دارالفنون بود. پس از آن که بنای دارالفنون توسط میرزا رضا مهندس باشی طراحی شد، این طرح را برای اجرا و ساخت به محمدتقی خان معمار باشی سپردند. او، بعد از ساخت این مدرسه به ریاست اداره بنای دیوانی منصوب شد. در همین زمان، دخترش منیرالسلطنه مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت و شاه او را به عقد خود درآورد. کامران میرزا، حاصل این ازدواج بود. کامران میرزا، چهارمین فرزند پسر شاه بود که در نوزدهم ذی القعده سال 1272 هجری قمری به دنیا آمد و بسیار مورد علاقه شاه بود. او در سال 1265ق نیز بالاترین عنوان نظامی قاجار، یعنی امیرکبیر را دریافت کرد، سال‌ها وزیر جنگ و رئیس کل قشون بود و حکومت تهران و حکومت چند ایالت ایران را برعهده داشت. گفته شده با اینکه مورد علاقه پدرش بود، ولی به سبب زاده شدن از مادری غیرقاجار به ولیعهدی نرسید.[۲] او بعدها مفتخر به دریافت لقب نایب‌السلطنه از سوی پدرش شد.
منیرالسلطنه را به همین مناسبت والده آقا هم صدا می‌زدند. اگرچه او محبوبیت برخی همسران شاه مثل انیس‌الدوله را نداشت اما محبوبیت پسرش باعث شد که مثل بسیاری از زنان صیغه‌ای شاه در حرمسرا مهجور و فراموش شده باقی نماند. حتی زمانی که ناصرالدین شاه در سفر دومش به اروپا در حال گشت و گذار و خوشگذرانی بود، او را فراموش نکرد و نامه او را پاسخ داد و نوشت:[۳]
عریضه که نوشته بودی، یک منزلی سرحد، چاپار رساند. الحمدالله احوال ما بسیار خوب است. مضمون عریضه‌ای است بسیار بامزه. خنده داشت. ان شاءالله احوال نایب السلطنه و بچه‌ها خوب است...
فعالیت‌های مذهبی
مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، هرساله مراسم جشنی به مناسبت تولد حضرت فاطمه (س) برپا می‌کرد. با درگذشت او برگزاری این مراسم به منیرالسلطنه واگذار شد. این جشن مفصل در روز بیستم جمادی الثانی در باغ و منزلش برگزار می‌شد. در این مجلس علاوه بر زن‌های حرم، همسران سفرا و هیأت‌های خارجی نیز دعوت می‌شدند. از مردها، فقط ناصرالدین شاه و کامران میرزا در میهمانی حضور داشتند. برای این مجلس از یک هفته قبل، دعوت‌نامه به همسران و دخترهای شاه و اطرافیانشان، همسران شاهزادگان و وزیران و رجال و سران سپاه و خانواده‌های سادات معروف و تجار مشهور فرستاده می‌شد. میهمانان همگی سراپا سبز می‌پوشیدند. از میهمانان در تالار سبز پذیرایی می‌شد و همه وسایل از جمله فرش‌ها و ظروف به رنگ سبز بود. در این مراسم منیرالسلطنه سینی مرصعی پر از مسکوک زر بر دست از این سو به آن سو می‌رفت و به بانوان، یک اشرفی و به کنیزها یک پنج قرانی می‌داد. سفره‌های ناهار را هم در شش اتاق بزرگ پهن می‌کردند. پس از ناهار مراسم آغاز و سه تن از سادات بر صندلی مخمل سبزی می‌نشستند و در باب حضرت زهرا (س) سخنانی بیان کرده و اشعاری در مدح آن حضرت می‌خواندند.[۴]
منیرالسلطنه، همانند سایر همسران شاه در جریان تنباکو از فتوای میرزای شیرازی تبعیت کرد و تا زمان لغو قرارداد تنباکو لب به قلیان نزد. او، آداب مذهبی را به جا می‌آورد و نماز جماعت اندرونی شاه به دستور او پیوسته برقرار بود. او در سال 1300 هجری قمری علمی به کربلا فرستاد که بعد از موافقت تولیت آنجا، در حرم حضرت ابوالفضل (ع) نصب شد.
برادران
منیرالسلطنه چهار برادر داشت که در همه حال او را کمک می‌کردند. برادر بزرگش به عنوان للـه باشی کامران میرزا مشغول کار بود. برادر دومش، محمد ابراهیم خان امیرنظام که مانند پدرش معمار بود در سال 1299 هجری قمری موفق شد با حمایت‌های خواهرش نزد شاه و با پرداخت پیشکش قابلی، لقب امیر نظامی را از ناصرالدین شاه دریافت کند و به وزارت تهران برسد. او، مدتی در این منصب به کار مشغول بود و به ثروت زیادی دست پیدا کرد، اما ده سال بعد از دنیا رفت و همه اموالش به منیرالسلطنه رسید. برادر دیگر منیرالسلطنه هم احمدخان فراشباشی نام داشت.
منیریه
بعد از احداث حصارناصری و گسترش شهر طهران، کامران میرزا باغ و عمارت بسیار بزرگی در بخش غربی جدید شهر ساخت. این باغ و عمارت به امیریه شهرت یافت. به تبع او، منیرالسلطنه، نزدیک باغ پسرش، باغ و عمارت بزرگی ساخت که به منیریه معروف شد. محله منیریه امروز طهران، همان جایی است که باغ و عمارت منیرالسلطنه قرار داشت و از دوره پهلوی به مرور رشد کرد و تبدیل به محله منیریه شد.
از تاریخ دقیق مرگ منیرالسلطنه اطلاعی در دست نیست. او، زمان مظفرالدین شاه زنده بود و بعد از مرگش او را به نجف برده و در حرم حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) دفن کردند.[۵]
موقوفات و مصارف
برادر منیرالسلطنه، محمد ابراهیم خان امیرنظام از رجال معروف دوره قاجار، در سال 1309 ق درگذشت و چون دارای فرزندی نبود تمام دارایی‌اش به منیرالسلطنه و کامران میرزا رسید. طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، دکتر فووریه فرانسوی در خاطراتش به ثروت هنگفت او اشاره دارد.[۶]
به نظر می‌رسد، همین ثروت در وقف بخشی از املاک و مستغلات، به منیرالسلطنه کمک کرده است. از منیرالسلطنه به عنوان واقف، وقف‌نامه‌ای به تاریخ 14 صفر 1311 ق، موجود است که در آن املاک و مستغلات قابل توجهی را وقف کرده است. وقف‌نامه مذکور در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی تحت شماره 45796 در شمار نسخ فوق‌العاده نفیس قرار دارد. وقف‌نامه به صورت کتابچه‌ای است، دارای 39 برگ به علاوه یک برگ نانوشته است. در تمامی صفحات وقف‌نامه، مهرهای بیضی شکل با نقش‌های ذیل ضرب شده است:
مهر کامران میرزا نایب‌السلطنه در صفحات 1، 6، 20، 23، 32، 39 (برگ آخر) با نقش: نایب‌السلطنه امیرکبیر 1285
مهر منیرالسلطنه در تمامی صفحات به غیر از صفحه 39 (برگ آخر) با نقش منیرالسلطنه
مهر محمدحسن از علمای تهران که وقف‌نامه توسط وی تدوین شده است، در تمامی صفحات با نقش عبده الراجی محمدحسن[۷]
موارد وقف
محال مازندران
الف- محال مازندران، شامل املاک شخصی و متصرف منیرالسلطنه به این شرح:
- شش دانگ قریه ارویج کلا
- شش دانگ قریه افراسیاب کلا
- سه دانگ مشاع از شش دانگ قریه شاه کلا (در زمان نگارش وقف‌نامه، مال الاجاره املاک فوق الذکر در مجموع، هزار و صد و هشتاد تومان می‌شد که بعد از کسر یک دهم جهت متولی و ناظر، هزار و شصت و دو تومان باقی می‌ماند.)
- مبلغ صد و بیست تومان از محصول قریه غنی‌آباد تهران
- مبلغ سیصد و شصت تومان از محصول قریه پیر یوسفان قزوین
جمع عواید: هزار و پانصد و چهل و دو تومان
مصارف
1- مبلغ ششصد و سی و هشت تومان و پنج هزار دینار جهت عتبات عالیات به این شرح:
نجف اشرف: چهارصد و بیست و یک تومان. موارد مصرف:
- جهت قرائت قرآن کریم در حرم حضرت علی (علیه السلام) و در آرامستان وادی السلام جهت اموات واقف
- روضه‌خوانی و قرائت زیارت عاشورا در حرم حضرت علی (علیه السلام) و صرف آب، قهوه و قلیان، همچنین پرداخت اجرت روضه‌خوان
- روضه‌خوانی بر سر مقابر اموات واقف و دادن خیرات حلوا، نان و خرما در شب‌های جمعه
کربلا: هشتاد و هفت تومان و پنج هزار تومان. موارد مصرف:
- در حرم حضرت امام حسین (علیه السلام) و حضرت ابوالفضل (علیه السلام) صرف روضه‌خوانی و ذکر مصائب آل محمد به مدت بیست روز (دهه محرم و دهه آخر ماه رمضان)
- صرف هزینه روشنایی چراغ در صحن حضرت ابوالفضل (علیه السلام)
- پرداخت مواجب به مباشر جهت انجام امور فوق
کاظمین و سامرا: صد و سی تومان. موارد مصرف:
- صرف روضه‌خوانی و هزینه اطعام در دهه محرم یا در دهه آخر ماه صفر در حرم مطهر در سامرا
- صرف روضه‌خوانی در دهه محرم و ده روز آخر ماه رمضان در حرم مطهر ائمه (علیه السلام) در کاظمین
- پرداخت مواجب مباشرین
2. مبلغ نهصد و سه تومان و پنج هزار دینار جهت روضه‌خوانی در مدرسه سید ناصرالدین و منزل کشیک‌باشی به این شرح:
- ختم قرآن برای اموات در مدرسه سید ناصرالدین
- روضه‌خوانی در شب‌های جمعه، بروات و احیاها به مدت ده روز در ماه‌های رجب، شعبان، رمضان در مدرسه سید ناصرالدین
- روضه‌خوانی در دهه محرم در منزل مسکونی کشیک‌باشی و در مدرسه سید ناصرالدین
ب- محال مازندران نزدیک سازی از املاک شخصی و متصرفی منیرالسلطنه:
- دو دانگ مشاع از شش دانگ قریه خارمیان
- سه دانگ از شش دانگ قریه میان‌شاه
- شش دانگ قریه اسدآباد
- شش دانگ قریه کوکنده
- شش دانگ قریه پیزکی
- شش دانگ مزرعه جمال کلا
جمع عواید: بعد از کسر یک دهم جهت حق التولیه و حق النظاره باقی آن به مبلغ هزار و صد و نود و دو تومان و پنج هزار دینار وجه قران چرخی
مصارف
- روضه‌خوانی در دهه محرم و دهه آخر ماه صفر در صحن مطهر امام رضا علیه السلام
- فقیران ارحام واقف
- زوار فقیر و مجاورین قبور ائمه اطهار
- بیماران فقیر و عروسی فقیران
مستغلات واقع در تهران
الف- تیمچه دارالصنایع، مشهور به تیمچه حسینیه واقع در بازار صندوق‌دار نزدیک به گذر گلوبندک. با جمیع توابع و متعلقات آن از عرصه، اعیان و حجرات فوقانی، تحتانی و دکاکین آن
ب- 68 باب دکان واقع در تهران به شرح ذیل:
- دکاکین جنب عمارت باغ دروازه قزوین
- دکاکین جنب خانه قدیم گذر معیرالممالک
- دکاکین گذر پاچنار
- دکاکین در بازار مسگرها
- دکاکین جنب سرای شاه
- دکاکین بازار جنب چهل تن
- دکاکین واقع در سر چهار سوق بزرگ، بازارچه قوام‌الدوله، گذر حاج حسن، بازارچه میرزا جهان، گذر قنات‌آباد، گذر حاج کاظم معمار
عواید: مجموع درآمد از مال الاجاره ماهانه مستغلات مذکور در زمان تدوین وقف‌نامه، دویست تومان و چهارهزار و پانصد دینار
مصارف
- بعد از کسر یک دهم بابت حق التولیه و حق النظاره، صرف مخارج مدرسه سید ناصرالدین (مدرسه منیریه ناصری) شامل: حقوق خادم، مدرس، کتابدار، مؤذن و امام جماعت مسجد مدرسه، شهریه طلاب، هزینه روغن چراغ، خرید و مرمت کتب، تعمیرات ساختمان
ج- وقف ساختمان جدید مدرسه سید ناصرالدین با جمیع توابع آن که توسط واقف احداث شده است، جهت طلاب دینی که حائز شرایط ذکر شده در وقف‌نامه بودند.[۸]
منابع
- ↑ شهیدی، حمیده (1400). وقف‌نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. ص7 به نقل از محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (1363). چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه (المآثر و الآثار). ج1. به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر. ص44.
- ↑ شهیدی، حمیده (1400). وقف‌نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. ص7.
- ↑ یعقوبی، بهزاد (1396). مساجد دارالخلافه. تهران: دارالخلافه. صص347-349.
- ↑ یعقوبی، بهزاد (1395). واقفان دارالخلافه. تهران: آوردگاه هنر و اندیشه. صص151-153.
- ↑ یعقوبی، بهزاد (1396). مساجد دارالخلافه. تهران: دارالخلافه. صص347-349.
- ↑ شهیدی، حمیده (1400). وقف‌نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. ص10 به نقل از فووریه، ژوآنس (1384). سه سال در دربار ایران. ترجمه اقبال آشتیانی، عباس. تهران: علم. ص221.
- ↑ شهیدی، حمیده (1400). وقف‌نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. صص10-12.
- ↑ شهیدی، حمیده (1400). وقف‌نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. صص14-18.
نویسنده: هانیه قهرمانی