مدرسه دوشیزگان

مدرسه دوشیزگان نخستین آموزشگاه دخترانه در ایران به نام مدرسه دوشیزگان در سال 1324 هجری قمری توسط بی بی خانم وزیراف تأسیس شد. خشایار وزیری، فخری قویمی(1352). کارنامه زنان مشهور ایران. تهران: وزارت آموزش و پرورش، ص131.

این مدرسه در نزدیک دروازه قدیم محمدیه، بازارچه حاجی محمد حسن جای داشت. ناهید، عبدالحسین(1360). زنان ایران در جنبش مشروطه. تبریز: احیا، ص19. این مدرسه در ابتدا سه کلاس داشت و معلم یک کلاس خود بی بی خانم و دو کلاس دیگر را یکی خواهرش و دیگری دخترش خدیجه افضل وزیری با جمعا بیست شاگرد اداره می کردند. ملاح، نرجس مهرانگیز(1385). از زنان پیشگام ایرانی، افضل وزیری دختر بی بی خانم استرآبادی، تهران: شیرازه، ص25-26. این اقدام از همان روز اول با مخالفت شدید عده ای روبرو شد و کار به جایی کشید که سیدعلی شوشتری به کمک شیخ فضل الله نوری به عنوان اعتراض در آستانه حضرت عبدالعظیم متحصن شد و ضمن تحصن تکفیرنامه ای نیز صادر کرد که در آن گفته شده بود وای بحال مملکتی که در آن مدرسه دخترانه تأسیس شود و این تکفیرنامه در آن زمان دانه ای یکشاهی فروش رفت و حتی بازار سیاه پیدا کرد. خشایار وزیری، فخری قویمی(1352). کارنامه زنان مشهور ایران. تهران: وزارت آموزش و پرورش، ص132. کار بالا گرفت و صحبت از ویران کردن مدرسه به میان آمد. بی بی وزیراف شکایت به صنیع الدوله وزیر فرهنگ وقت برد. اما پاسخ وزیر که گفت «به خاطر مدرسه شما می خواهند مملکتی را به آشوب بکشند»، وی را بر آن داشت که مدرسه را تعطیل کند. دژم، عذرا(1384). اولین زنان. تهران: علم، ص 322-324. بی بی خانم برای وکلای مجلس که در مجلس متحصن بودند نامه ای تهییج کننده همراه با لچک سرش فرستاد که مفاد آن این بود: یا برای حفظ مشروطه پایداری کنید و یا لچک مرا سر کنید. این نامه بلند در مجلس خوانده شد. ملاح، نرجس مهرانگیز(1385). از زنان پیشگام ایرانی، افضل وزیری دختر بی بی خانم استرآبادی، تهران: شیرازه، ص27. وزیراف برای تشویق پدران و مادران به فرستادن دختران به مدرسه، آموزش مهارت هایی مانند آشپزی را هم به فعالیت های مدرسه افزود. همچنین مرکز ویژه ای برای آموزش هنرهای دستی نیز در مدرسه دایر گردید. برای ترغیب بیشتر مردم روش هایی را هم پیش گرفت. به طور مثال از هر خانواده فقیر که دو دانش آموز در مدرسه داشت، یک نفر به طور رایگان ثبت نام می شد. در اقدامی دیگر وی برای نگهداری دختران بی خانمان پرورشگاهی نیز دایر کرد. با این همه او نتوانست به کار ادامه دهد. دژم، عذرا(1384). اولین زنان. تهران: علم، ص 322-324. تلاش ها و استدلال های زنان هوادار سوادآموزی دختران برای رد دعاوی مخالفان دبستان دوشیزگان و اثبات لزوم تأسیس این قبیل مدارس نه تنها راه به جایی نبرد و تغییری در مواضع سنت گرایان پدید نیاورد که حتی موجب تحریک آنان نیز شد. و مشروطه خواهان و نمایندگان مجلس شورای ملی از بیم تبدیل شدن مخالفت با دبستان دوشیزگان به یک بحران سیاسی، به مقابله با مخالفان مدارس دخترانه برنیامدند. دبستان دوشیزگان پس از تقریبا یک ماه فعالیت، در اواسط ربیع الاول 1325ه.ق تعطیل شد. پس از تعطیلی اجباری دبستان دوشیزگان، بی بی خانم طی نامه ای به روزنامه تمدن، انگیزه خود را از تأسیس دبستان دوشیزگان توضیح داد. او با استناد به پاسخ روزنامۀ مجلس به پرسش یکی از زنان طرفدار سوادآموزی دختران، تأکید کرد که تأسیس دبستان دوشیزگان در راستای خواست و ارادۀ مجلس شورای ملی بوده است. خسروپناه، محمدحسین(1381). هدف ها و مبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی. تهران: پیام امروز، ص36.

نشریه تمدن که صاحب امتیاز، نگارش و مدیریت آن محمدرضا مدبر الممالک هرندی اصفهانی بود به مسائل زنان توجه داشت و در شماره 15 به تاریخ 27 ربیع الاول 1325، مقاله ای از بی بی خانم مدیر دبستان دوشیزگان منتشر ساخت که در آن مقاله بی بی خانم به انتقاد از کسانی پرداخت که در کار و تلاش او در آگاهی و آموزش دختران مانع ایجاد می کردند. روزنامه تمدن سال اول(1324ق). کمیته پژوهشی ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد مشروطیت، دانشگاه تهران، مجری: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، مقدمه حجت فلاح توتکار. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1383. یک سال بعد با به توپ بسته شدن مجلس او توانست بار دیگر مدرسه را بازگشایی کند؛ با این شرط که دختران بین 4 تا 6 سال در مدرسه حضور یابند و کلمه دوشیزه از تابلو مدرسه حذف شود. دژم، عذرا(1384). اولین زنان. تهران: علم، ص 322-324.

دبستان دوشیزگان، دانش آموزان دختر بین سنین هفت الی دوازده سال را می پذیرفت و دارای پنج آموزگار زن بود. برنامۀ آموزشی این دبستان شامل «نامۀ مشق قلم، تاریخ ایران، قرائت کتاب طباخی، قانون مذهب، جغرافیا، علم حساب بود که برحسب قوه هر دختر و خانمی این علوم تدریس» می شد. خسروپناه، محمدحسین(1381). هدف ها و مبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی. تهران: پیام امروز، ص33.

تعطیلی دبستان دوشیزگان تا پانزدهم ربیع الاول 1326 ه.ق ادامه یافت و در این روز بار دیگر فعالیت خود را آغاز کرد. از عوامل اصلی و موثر در بازگشایی دبستان دوشیزگان، تصویب متمم قانون اساسی(29 شعبان 1325ه.ق) بود. زیرا اصل هیجدهم آن «تحصیل و تعلیم علوم، معارف و صنایع» را بدون ذکر جنسیت و به طور عام آزاد می دانست و اصل نوزدهم بر «تأسیس مدارس به مخارج دولتی و ملتی و تحصیل اجباری» تأکید می کرد و وزارت علوم و معارف را مسئول تحقق آن می دانست. براساس معدود اسناد و مدارکی که از فعالیت دبستان دوشیزگان موجود است، این دبستان پس از بازگشایی تحت نظارت وزارت معارف قرار گرفت. از جمله فعالیت های نظارتی وزارت معارف اعزام بازرسان و ممتحنان به دبستان دوشیزگان برای بررسی امور آموزشی و تربیتی در این مدرسه بود. کیفیت آموزشی این مدرسه را می توان از گزارش بازرسان وزارت معارف که در جمادی الاول 1326 ه.ق از این دبستان بازدید کردند، دریافت. آنان گزارش دادند: «... شاگردان دبستان دوشیزگان را امتحان نمودیم. الحق این دخترهای پنج شش ساله درس های خود را که عبارت است از خواندن و نوشتن فارسی و کتاب علی و کتاب نخست نامه و مقدمات حساب و مقدمات جغرافیا باشد خیلی خوب جواب دادند به طوری که مایه تعجب اهل مجلس گردید. الحق علیا جناب عفت مآب مدیره محترمه بی بی خانم دامت عصمتها شاگردان را خیلی خوب تربیت نموده بودند». خسروپناه، محمدحسین(1381). هدف ها و مبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی. تهران: پیام امروز، ص37-40.

وی همچنین برای پیشرفت زنان و آگاهی آنان جلساتی در منزلش برپا می داشت. یادداشت های مربوط به این گردهمایی ها در روزنامه «ایران نو» ارگان حزب دموکرات، انتشار می یافت. این یادداشت ها نشان می داد که در گردهمایی ها از زنان خواسته می شد تا در بحث های سیاسی شرکت جویند. بی بی وزیراف رییس دبستان «دوشیزگان» زنان را فرا می خواند تا «روزهای آخر هفته در خانه او گردآیند و ضمن نوشیدن قهوه و کشیدن قلیان درباره موضوعات سیاسی بحث کنند. در دعوتنامه وی چنین آمده بود: هر خواهری که مایل است می تواند در این گردهمایی سخنرانی کند من خود نیز درباره منافع حکومت قانون و مضار خودکامگی سخن خواهم گفت.» سرانجام بی بی خانم وزیراف موفق شد به خواست خود یعنی تأسیس مدرسه دست یابد و نام خود را به عنوان نخستین مؤسس آموزشگاه دختران در تاریخ باقی گذارد. دژم، عذرا(1384). اولین زنان. تهران: علم، ص 322-324.