آتوسا
آتوسا /ɑtusɑ / یا /ætusɑ/ درزبان اوستائی هوتااوسا تلفظ میشود. آتوسا برجستهترین زن در تاریخ ایران باستان است و پس از آناهیتا ( ایزد بانوی آبها) او اولین کسی بود که لقب بانوی بانوان که یک عنوان رسمی مذهبی، در دین زرتشت بود گرفت. در دورة حکومت اساطیری کیانی و سپس عهد هخامنشی چند بانوی مهم با نام آتوسا وجود دارد، از جمله هوتااوسا (هوتاسا، آتوسا) همسر گشتاسب، شاه کیانی شرق ایران که به زرتشت ایمان آورد و زرتشتی شد. آتوسا خواهر و همسر اردشیر دوم. آتوسا همسر اردشیر سوم.
مهمترین شخصیتی که در تاریخ به نام آتوسا شناخته شده، ملکه و بانوی بانوان در دورة اولیة شاهنشاهی هخامنشی است. او زنی با فراست، با قدرت وکاردان بود که طی زندگی خود آثار فرهنگی و سیاسی بسیاری را سبب شد.
همسران و فرزندان
آتوسا به قولی از سال ق.م.550 تا 475 ق.م. به مدت 75 سال ملکه ایران بوده است. پدرش کوروش بزرگ و مادرش همسر اول کورش، کاساندان، است. او خواهر ناتنی کمبوجیه و همسر دو پادشاه بزرگ هخامنشی، کمبوجیه و داریوش اول و مادر خشایارشا بوده است. مادر آتوسا ملکة کاساندان(کاساندانه)، دختر فَرناسپه، یکی از بزرگان پارس و همسرکورش کبیر بود، و از همین رو فرزندان وی بر دیگر فرزندان کورش از سایر همسرانش، برتری داشتند. در دورة هخامنشی رسم ازدواج با محارم در خاندان شاهی معمول بود که مهمترین دلیل آن تداوم اصالت خانوادگی و افزایش قدرت سیاسی بوده است. بدین جهت کمبوجیه فرزند و جانشین کورش، در زمانی که به حکومت رسید (525 ق.م.) به علت اهمیت و موقعیت خاص خواهرش آتوسا با وی ازدواج کرد. چون بردیا، برادر کمبوجیه، از مقبولیت عام برخودار بود، کمبوجیه پیش از عزیمت به مصر دستور قتل او را صادر کرد. زمانی که کمبوجیه برای فتح مصر از کشور خارج شد، گئومات، مغ بزرگ، از غیبت او استفاده کرد و خود را به علت شباهت به بردیا، شاهنشاه و همان بردیا خواند و بر تخت نشست و آتوسا را به همسری برگزید. این کار باعث مشروعیت بخشیدن به حکومت و مخفی نگه داشتن راز وی بود. در مورد ازدواج آتوسا با گئومات دو نظر وجود دارد. اول ازدواج تحمیلی و زندانی کردن آتوسا در حرمسرا؛ گئومات به قابلیتهای آتوسا به خوبی واقف بود و میدانست که اگر اوآزاد باشد، گرفتاریهای بسیاری فراهم خواهد آورد. دوم نارضایتی آتوسا از کمبوجیه و عدم توجه کمبوجیه به وی. داریوش شاهزادة هخامنشی به وسیلة بانوان دربار، از راز بردیای دروغین با خبر شد و در صدد مقابله با او برآمد و سرانجام توانست گئومات غاصب را به قتل برساند و به جای کمبوجیه بر تخت پادشاهی تکیه زند. چون داریوش عضو شاخهای از خاندان هخامنشی بودکه حکومت را در دست نداشت و انتقال قدرت از شاخهای به شاخه دیگر مستلزم کوشش بسیار بود، با آتوسا ازدواج کرد و از این وصلت بسیار منتفع شد. داریوش با ازدواج با آتوسا،توانست قدرت خود را مستحکم سازد. آتوسا که زنی سیاستمدار و قدرت طلب بود، به این ازدواج نیز رضایت داد. با احساس نیازی که از جانب داریوش به آتوسا میشد، او توانست مقام و موقعیت خاصی در دستگاه شاهنشاهی هخامنشی به دست آورد و در امور مملکتی دخالت کند. از زمان وی بود که از بین همسران پادشاهان پارسی، بانویی به عنوان ملکه برگزیده شد و تاج بر سر نهاد .
آتوسا از این ازدواج چهار پسر به دنیا آورد که بزرگترین آنها خشایارشا نام داشت. داریوش از همسر اول خود نیز پسران دیگری داشت. هنگام تعیین ولیعهد، برخلاف سنت معمول که باید پسر ارشد جانشین پدر گردد، داریوش فرزند آتوسا را جانشین خود کرد. این بدعت خبر از نیروی فراوان این بانو داشت و اینکه ولیعهد نوادة کورش کبیر بود.
قدرت سیاسی و فرهنگی
هرودوت در تاریخ خود از آتوسا به عنوان " بانوی بانوان" یاد میکند و مینویسد: آتوسا خواندن و نوشتن به چند زبان از جمله پهلوی اوستایی، بابلی و یونانی را به خوبی میدانست و نقش تصمیمگیرنده و آموزش دهنده در دربار ایران داشت. هرودوت در ادامه میگوید: آتوسا از خرد و قدرت بسیاری برخوردار بود و در دورهی جنگ با یونان که به توصیه او انجام شد داریوش همواره از نصیحتهای او بهره میجست، او حتی علاقمند بود که در میدان نبرد نیز شوهرش را همراهی کند.
آتوسا در زمان پادشاهی فرزندش،خشایارشا، همچنان در سیاست نقشی مؤثر داشت. خشایارشا که به اتکای قدرت مادر به حکومت رسیده بود، از نظریات اودر مملکت داری بهره بسیار میبرد. آتوسا (ملکة مادر) در زمان به تخت نشستن فرزندش در 486 ق.م. زنی میانسال، جهان دیده و در امور مملکت بسیار پرتجربه بود که حکومت چهار شاهنشاه را درک کرده و امور سیاسی بسیاری را در دست خود داشت. اشیل (آیسخولوس) در نمایشنامة ایرانیان خود، که دربارة جنگ خشایارشا در یونان است، در موارد گوناگون از آتوسا یاد کرده و او را « بانوی بانوان » نامیده که از رفتن پسرش، خشایارشا به جنگ یونان ابراز نارضایتی میکرد.
آتوسا گذشته از برخوردار بودن از هوش سیاسی، از جهت فرهنگی و علمی نیز فردی مؤثر بود. او از حضور و آمد و شدِ یونانیان و دیگر ملیتها در دربار بسیار بهره میبرد. دِموکدس، پزشک یونانی که پس از جنگهای داریوش در یونان، به ایران آورده شد از احترام، لطف و حمایت آتوسا برخوردار شد. او پزشک مخصوص داریوش و آتوسا بود و یک بار هم بیماری این بانو را معالجه کرد. آتوسا نوشتن و خواندن میدانست و در کار تعلیم و تربیت فرزندان خود و سایر شاهزادگان و درباریان بسیار کوشا بود. آتوسا نخستین بانوی ایرانی است که دارای طبع شعر بوده است.
مرگ
از چگونگی و تاریخ مرگ آتوسا اطلاعی در دست نیست؛ ولی بنا به نوشتة اشیل (آیسخولوس) نمایشنامهنویس یونانی، او تا بازگشت خشایارشا به ایران ( 479 ق.م. ) در قید حیات بوده است. احتمالاًبانوی بانوان و ملکة مادر، در آرامگاه داریوش در نقش رستم و در کنار همسرش مدفون شده است.
منابع
ب‍راس‍ی‍وس، م‍اری‍ا (1381). زنان هخامنشی. ترجمه هایده مشایخ. تهران: هرمس
اوستا (1374). گزارش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
اوم‍س‍ت‍د، آل‍ب‍رت ت‍ن آی‍ک (1372). تاریخ شاهنشاهی هخامنشی. ترجمة محمد مقدم. تهران: امیرکبیر.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370). ایران، لوک پیر؛ به همراه ترجمه نمایشنامة ایرانیان. تهران: پرواز.
بریان، پیر (1378). تاریخ امپراتوری هخامنشیان (ازکورش تا اسکندر). ترجمة مهدی سمسار. تهران: زریاب.
بویس، مری (1375). تاریخ کیش زردشت. ترجمة همایون صنعتی زاده. تهران: توس.
بیانی، شیرین (1380). دین و دولت در عهد ساسانی و چند مقاله دیگر. تهران: جامی.
دان‍دام‍ای‍ف، محمد (1352). ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی. ترجمه روحی ارباب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رامتین، ایرج (1390). پرتو ایزدی بانو: جایگاه و مقام زن در ایران باستان. تهران: نشر آیین تربیت.
فرخ زاد، پوران (1381). کارنمای زنان کارای ایران، از دیروز تا امروز. تهران: نشر قطره.
گ‍ردی‍زی، ع‍ب‍دال‍ح‍ی‌ب‍ن ض‍ح‍اک (1347). زینالاخبار. به مقابله و تصحیح و تحشیة عبدالحّی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
هرودوت (1339). تاریخ هردوت. ترجمه با م‍ق‍دم‍ه و ت‍وض‍ی‍ح‍ات و ح‍واش‍ی از ه‍ادی ه‍دای‍ت‍ی. تهران: دانشگاه تهران.