زن در ایران عصر مغول

نخستین تاریخ‌نگاری نوین زن در ایران

در ادوار گوناگون تاریخ ایران بعد از اسلام، هیچگاه زن رسماً در امور سیاسی مملکتی دخالت نداشته است، تنها به یک عصر استثنائی از لحاظ اهمیت و قدرت زن برمی خوریم و آن دوران مغول است که می توان آن را تا حدودی عصر برابری زن با مرد خواند و این جریانی است که با مغول به ایران آمد و با مغول از ایران رخت بربست. هیچگاه زن در این سرزمین تا حد این دوره توانایی و قدرت و احترام نداشته و در کار حکومت دخیل و سهیم نبوده است. مسلم است که نحوه زندگی قبیله ای که تا به امروز نیز در گوشه و کنار ایران و سایر نقاط نشانه هایش دیده می شود، و مستلزم کوشش مشترک زن و مرد برای نیل به یک زندگی مرفه خانه به دوشی است، علت اصلی این نظام بوده است. اما موضوع مورد بحث ما از جمله مواردی است که نظیرش در سایر جوامع متشکل ایلی گذشته با این شدت و اهمیت دیده نشده است.

بنا بر سنت مغول، زن در قبیله دوشادوش مرد کار می کرد. از حقوقی تقریباً مساوی با او برخوردار بود، و هیچ فعالیتی حتی ریاست ایل، شکار و جنگ به تنهایی اختصاص به مرد نداشت. شغل مرد محدود بود، ولی کار زن نامحدود.

در دوران استیلای عنصر ترک بر ایران که پیش از هجوم مغول در حدود دو قرن و نیم به طول انجامید، از لحاظ شباهت فوق العاده آداب و رسوم و سنتهای قبیله ای ترک و مغول، جابه جا به اهمیت و قدرت سیاسی زن برمی خوریم و همین خود سبب ایجاد زمینه ای موافق و مساعد در ایران برای او در زمان حکومت بعدی می گردد.

آنچه در این کتاب مورد مطالعه و بررسی ماست، همین موضوع چگونگی سنن قبیله ای مغول در دوره قبل از حکومت در موطن اصلی، و سپس در آغاز تشکیل امپراطوری است، آنگاه می رسیم به آمیزش مغولها با ملل شهرنشین و ثروتمند و استقرار خانها در قصور سلطنتی چین و ایران، دگرگونی وضع زنان حکام در ایران به هنگام اشغال مغول و سپس در دوره ایلخانی.

بیانی، شیرین (1352). زن در ایران عصر مغول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. مقدمه.

این کتاب نخستین تک‌نگاری در زمینه تاریخ‌نگاری زنان در ایران به طور عام و نخستین اثر در این موضوع در عرصه مطالعات مغول در جهان می‌باشد. اهمیت کتاب تا آن اندازه بود که به خط سیریلیک (روسی) در تاجیکستان نیز برگردانده شد و در سال 2015 توسط مصطفی اویار به ترکی ترجمه شد.

همچنین در سال 2018 نیز توسط مصطفی شرف استاد دانشکده ادبیات دانشگاه المنوفیه مصر به زبان عربی ترجمه شد تا ضمن تبیین موقعیت و نقش زنان مشرق زمین در مقاطع مهم تاریخی، دورنمای راهبردی زن مسلمان ترسیم و تدوین گردد. مصطفی اویار مترجم کتاب، در مقدمه خود بر ترجمه ترکی ضمن معرفی مختصر بیانی او را در زمره مغول‌شناسان برجسته در سطح جهان قرار داده و این کتاب را اثری شاخص در مطالعات ترکی ـ مغولی و نیز مطالعات زنان ارزیابی کرده است.

صادقیان ندوشن، مهرداد (1400). زندگی شیرین. بخارا. شماره 143. صص263-264.

کمتر از یک دهه پس از تدوین تاریخ آل‌جلایر، بیانی کار نوآورانۀ دیگری را به کارنامۀ خود و تاریخ‌نگاری نوین ایرانی افزود. او با نوشتن کتاب زن در ایران عصر مغول (1352ش/1973م) نخستین تک‌نگاری در زمینۀ تاریخ‌نگاری زنان در ایران به طور عام و نخستین اثر در این موضوع را در عرصۀ مطالعات مغول در جهان عرضه کرد. او که دورۀ مغول را به درستی از نظر جایگاه و وضعیت زنان استثنایی و بااهمیت یافته بود، در این کتاب با پرداختن به موضوعاتی چون ازدواج و تشکیلات خانوادگی و مقام و موقع زنان در طبقات گوناگون جامعه باز هم از تمرکز صرف بر جنبۀ سیاسی و درباری موضوع پرهیز کرد و کوشید ردپای زنان و مسائل مرتبط با آنان را تا حد امکان در زمینۀ جامعۀ ایرانی عصر مغول دنبال کند. در این خصوص نیز او جایگاه ویژه‌ای را در میان مغول‌پژوهان در سطح جهانی از آن خود کرد. به همین سبب، در پژوهشی پیرامون تاریخ زنان در ایران عهد مغول از اثر بیانی با عنوان نخستین کوشش برای مطالعه دربارۀ زنان در حکومت مغولان و اثری پیشگام یاد شد.

https://www.irannamag.com/article/%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%88%DB%8C-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1/#_ftn16

زن در عصر مغول هرچند عنوان درس برخی از جلسات بود، اما زمانی که این عنوان برگزیده شد استاد تک نگاری زن عصر مغول را به سال 1352 چاپ و منتشر کرده بودند و دانشجویان این منبع را برای مطالعه در اختیار داشتند. استاد با این عنوان دانشجویان را به خوانش مجدد منابع دست اول و دوم و قضاوت فردی برای آغاز بحث های جدید تشویق می کرد. زن در بستر تاریخ مغول در دو دوره مورد بررسی قرار گرفت: 1- در زمانی که هنوز قبیله بر مسند قدرت ننشسته بود. 2- به هنگام تکیه کردن بر اریکه سلطنت. زن در قبیله از آزادی هایی برخوردار بود که کمتر در تاریخ ایران تا آن زمان به چشم می خورد.

در بخش اول تشکیلات خانواده، رسومات ازدواج مثل ازدواج در سنین پایین، جهیزیه، تعدد زوجات، ازدواج با خواستگاری یا وصلت به عنوان اسارت در جنگ یا دزدیده شده از قبایل دیگر، وظایف زن که نشانگر مدیریت او بود و آیین تدفین در بین مغولان که همراه همسر متوفی، یکی از دختران زنده و جوان دفن می شد و موقعیت زن در سپهر عمومی همه بحث های چالش برانگیزی بود که همگان در آن شرکت داشتند.

وضعیت زن پس از استقرار مغولان بر صحنه قدرت و به خصوص پذیرش دین اسلام که موقعیت او را دستخوش تغییرات عمده ای گردانید، از پوشش و آرایش تا نقش مادری و همسری به طور تفصیل با تکیه بر جزئیات مورد تأکید استاد قرار گرفت و شرایط مقایسه زندگی ایلی و شهرنشینی با مصادیقی از زندگی ایلی آن دوران را برای دانشجویان فراهم ساخت. تطبیق که شناخت و فهم تاریخ را بیشتر می نمود ویژگی دیگر تدریس بود. مسائل هم زمانی قابل درک تر از حوادث بسیار گذشته بود و از حال به گذشته رفتن روش قابل تعمقی بود که در آن کلاس دیده می شد.

توصیف نقش زن در طبقات متوسط و زنان اسیر که به عنوان کنیز خرید و فروش می شدند نیز مطرح گردید. هرچند توازنی در حقوق زنان و مردان در آن زمان مقوله نوظهوری بود، زن مغولی با همجنسان او در ادوار مختلف سنجیده می شد. بحثی که در زمان خود تازگی داشت. استاد به ما آموخت که در میان انبوه وقایع گزینش مورخ اهمیت خاصی به موضوع می دهد.

فاضلی‌پور، طوبی (1400). بیان شیرین. بخارا. شماره 143. صص284-285.

ترجمه ها

زن در ایران عصر مغول توسط مصطفی شرف استاد دانشکده ادبیات دانشگاه المنوفیه مصر به زبان عربی ترجمه و به همت مؤسسه تراث الازمنه در کویت به چاپ رسید.

شیرین بیانی در این کتاب به جایگاه زن ایرانی در دوران حکومت مغول و نقش مؤثر و سازنده آنان در زندگی اجتماعی و سیاسی می‌پردازد در حالی که شاهد افول این نقش در دیگر جوامع عربی و اسلامی بوده‌ایم.

خفهیمه خلیل العید مدیرعامل شرکت میراث تاریخی دوران‌ها شرکة تراث الازمنة للاستشارات التاریخیة تبعه کویت هزینه حق الترجمه و چاپ و نشر این اثر را متقبل شد تا موقعیت و نقش زنان مشرق زمین را در مقاطع مهم تاریخی تبیین کند و بر اساس و مبنای آن دورنمای راهبردی زن مسلمان ترسیم و تدوین شود.

این کتاب نخستین بار در سال 1352 توسط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسید. و تا سال 1397 سه مرتبه تجدید چاپ شد.

قسمتهای کتاب

کتاب در چهار فصل تألیف شده است. فصل اول: زن در ایران قبل از عهد مغول شامل دوره غزنوی، دوره سلجوقی، دوره خوارزمشاهی، ترکان خاتون و خان سلطان است. فصل دوم: ازدواج و تشکیلات خانوادگی شامل آداب و رسوم ازدواج، مهریه، جهیز، طلاق، زنان غیرعقدی، قوما، کنیز، اموال و ثروت، مسئله فرزند، اهمیت مادر، روابط زن و شوهر و شرایط آن، مذهب زن، مرگ و تشریفات آن، پوشاک و طرز آرایش، نقش خوانین و سلاطین در تشکیل خانواده، ازدواج وسیله نزدیکی و ارتباط سیاسی. فصل سوم: مقام و موقع زن در طبقات گوناگون جامعه شامل خاتون ها (ملکه ها)، ملکه، نایب السلطنه، حکومت، عناوین و القاب، وظایف خاتون، نفوذ سیاسی، شرکت در امور جنگی، دربار، اموال و عواید، تشریفات دربار، حضور در بارگاه سلطان، کاخ و بارعام، ترتیب کوچ نشینی و اردو، همسران فئودالها ـ اشراف (طبقه اول)، زنان طبقه متوسط (طبقه دوم)، بندگان (طبقه سوم)، خرابات و روسپی خانه ها.

فصل چهارم: چند تن از زنان برجسته دوران مغول شامل آلان قوا، هوآلون اوجین، برته اوجین، توراکینا خاتون، سیورقو قتینی بیگی و بغداد خاتون و دلشاد خاتون.