سووشون

سووشون تألیف سیمین دانشور

سووشون داستان بلندی است اثر سیمین دانشور که در شهریور 1348 نوشته شد. این داستان که در زمره پرفروش‌ترین رمان‌های معاصر به شمار می‌آید آغازگر فصلی تازه در رمان‌نویسی ایران به شمار می‌آید.

خلاصه داستان

ماجراهای داستان، طی 23 فصل، در شیراز سال‌های جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به ایران می‌گذرد. طرح داستان حول وقایع مربوط به زندگی خانوادگی یوسف، خان روشنفکر و معتقد به ارزش‌های بومی و همسرش، زری، ساخته و پرداخته می‌شود. یوسف، برآمده از خانواده‌ای مذهبی، در فرنگ تحصیل کرده است. زری، دختر خانواده‌ای با فرهنگ و متجدد، به مرور و طی حوادث رمان شکل می‌گیرد. داستان از نظرگاه او روایت می‌شود که، به عنوان ملموس‌ترین و تحول‌پذیرترین چهره داستان، در ماجراها حضور دارد و وقایع را به توالی زمانی نقل می‌کند.

در نخستین فصل در مجلس عقدکنان دختر حاکم در حین توصیف جشن، زمینه اجتماعی رمان ساخته می‌شود. سال‌هایی که انگلیسی‌ها در فارس نیرو پیاده کردند و ارمغان جنگ جهانی، برای ایرانیان بیماری و قحطی بود. حاکم منطقه دست‌نشانده بیگانگان است و تاجران، با فروش آذوقه مردم به ارتش اشغالگر، موجب قحطی شده‌اند. یوسف، که شور و شوقی میهن‌پرستانه دارد، از فروش محصول به بیگانگان سرباز می‌زند. یوسف و گروهی از همفکرانش از جمله ملک رستم و ملک سهراب می‌کوشند ایلات را به وضع خطیر کشور متوجه کنند و هم‌قسم شده‌اند که آذوقه خود را فقط برای مصرف مردم بفروشند.

در سه فصل اول، صحنه کلی داستان چیده می‌شود و شخصیت‌های اصلی معرفی می‌شوند: ابوالقاسم خان و عزت‌الدوله، سرجنت زینگر، نماینده فروش چرخ خیاطی و عامل انگلیسی‌ها، و مک ماهون خبرنگار ایرلندی که همچون یوسف در آرزوی استقلال میهن خویش می‌سوزد، و چند شخصیت فرعی دیگر به شیوه‌ای طبیعی در مسیر وقایع داستان قرار می‌گیرند. سرانجام، هنگامی که یوسف برای تقسیم غله به میان روستاییان رفته است، به تیر ناشناسی از پای درمی‌آید.

قربانی شدن یوسف دید زری به زندگی را عوض می‌کند؛ او که می‌خواست فرزندانش را با محبت و در محیطی آرام بزرگ کند اکنون مصمم می‌شود آنها را با حس انتقام و کینه‌جویی تربیت کند. تحول او از زنی مسالمت‌جو به کسی که قادر به تصمیم‌گیری‌های جسورانه است در مخالفت او با دستور مقامات شهر برای تشییع جنازه یوسف بازتاب می‌یابد.

آخرین فصل رمان، از مؤثرترین وصف‌های حرکت مردم در ادبیات معاصر، شرحی است از مراسم تشییع جنازه یوسف که تا حد تظاهرات ضداستعماری و درگیری با نیروهای انتظامی دامن می‌گسترد. دانشور رمان را با امید به تغییر پایان می‌دهد و، در این راه، ماجراها را به الگویی حماسی می‌برد و می‌دوزد. دانشور، یادی می‌کند از قهرمان کهن ایران ـ سیاووش ـ و معبدی که درخت گیسو در آن کاشته بودند، معبدی که مردم در آن بر مرگ بی‌هنگام سیاووش قهرمان کهن ایران مویه و زاری می‌کردند، دوشیزگان سرودهای غم‌انگیز می‌خواندند و پیش از زناشویی گیسوی خود را چیده و به معبد هدیه می‌دادند و به درخت گیسو می‌آویختند تا خوشبخت شوند.کتاب با یادآوری شعری که مک ماهون ایرلندی در ارزش استقلال و آزادی سروده و به عنوان تسلیت نامه برای زری فرستاده است به پایان می‌رسد:

گریه نکن خواهرم، در خانه‌ات درختی خواهد روئید و درخت‌هایی در شهرت و بسیار درختان در سرزمینت و باد پیغام هر درختی را به درخت دیگر خواهد رسانید و درخت‌ها از باد خواهند پرسید، در راه که می‌آمدی سحر را ندیدی؟

تلفظ

سووشون به فتح سین، شکسته شده یا تلفظ محلی سیاوشان است و معنای آن زاری کردن به سوگ سیاوش است. چون شیرازی‌ها سیاوش را به فتح واو تلفظ می‌کنند، بنابراین تعزیه سیاوش را هم سووشون به فتح سین می‌گویند. اما سووشون به ضم واو اول و فتح واو دوم مبتنی بر گویش تهرانی از سیاووش است که به ضم واو تلفظ می‌شود. اما چون صحنه اصلی رمان در شیراز است و تعزیه را هم تا مدت‌ها در ممسنی و بیشتر اطراقگاه‌های عشایر برگزار می‌کردند و سووشون را به فتح سین تلفظ می‌کردند، همین تلفظ مورد نظر نویسنده بوده است.

ویژگی‌های جامعه شناختی

حوادث سووشون در شیراز و پیرامون شیراز اتفاق می‌افتد. در سراپای این رمان چشم‌اندازهای مختلفی از این شهر کهن پیش چشم خواننده گشوده می‌شود. اساساً یکی از ویژگی‌های این رمان رنگ محلی یا صبغۀ اقلیمی آن است.

مکان‌ها

به مناسبت‌های مختلف در کتاب از مکان‌های مذهبی ـ عرفانی، بناهای تاریخی، باغ‌ها و مزارع صیفی‌کاری، محله‌ها و بازارهای قدیمی، مدارس و بیمارستان‌های جدید که تحت تأثیر آشنایی جامعه ایران با تمدن اروپایی شکل گرفته‌اند یاد شده یا معرفی می‌شوند. شناخت دقیق این مکان‌ها و توجه به جایگاه آنها در تاریخ فرهنگ شیراز در فهم موقعیت‌های مکانی صحنه‌های خاص اهمیت دارد.

حوادث تاریخی

سووشون بر پایه حوادث سال‌های 1320-1323 نگاشته شده و بازتاب شیراز از این سال‌ها، به ویژه رویدادهای پس از شهریور 1320 است. چند واقعه و اشاره تاریخی مهم و کلیدی در این رمان است که در فضاسازی روایت بسیار نقش‌آفرین‌اند و با توجه به آنها، می‌توان به درک بهتری از تاریخ و زمان رمان دست یافت: 1- حضور خارجی‌ها؛ 2- جنگ جهانی 3- شیوع بیماری تیفوس 4- آشفتگی‌های داخلی.

رسم و آیین‌ها

سووشون را می‌توان آینه‌دار آیین‌ها و سنت‌های ایران، به ویژه شیراز و برخی مناطق پیرامون آن، خواند. راوی به آداب، رسوم، عقاید، عادات، سنن، نحوه زندگی، و ویژگی‌های مردم جامعه‌ای که داستان در آن رخ می‌‎دهد توجه ویژه دارد و با دقت و ظرافت، آنها را به تصویر می‌کشد: 1- مراسم عروسی 2- پیشه‌های سنتی 3- سنت‌های ایلی 4- عقاید عامه 5- ضرب‌المثل‌ها و تعابیر کنایی.

عقاید عامه

در این رمان به برخی اعتقادات رایج میان شیرازیان اشاره‌هایی شده است؛ باورهایی که برخی جنبه مذهبی دارند و برخی خرافات به شمار می‌آیند، مانند آب ریختن پشت سر مسافر و انعام خواندن و فوت کردن، قرآن بر سر مریض گذاشتن و ختم امّن یجیب گرفتن، گدایی لقمه از گدا برای به یاد آوردن خواب، چپ دانستن خواب زن، تعبیر نداشتن خواب دم صبح.

ویژگی‌های ادبی

مضمون

پیش زمینه اصلی رمان ارائه انسانی آرمانی است، اما سووشون اثری واقع‌گرایانه با پس زمینه‌ی سیاسی و اجتماعی است که با همه تأثر از فضای فرهنگی سیاست‌زده دهه چهل، هنری و با فضایی باورپذیر است. در آن از موعظه اخلاقی و حاشیه‌روی‌های رمان‌های پیشین زنان نشانی دیده نمی‌شود. اعتدال زری در برابر یوسف، یادآور نسبی‌نگری ادبی دانشور در مقابل جزم‌اندیشی سیاسی جلال آل احمد است. زبان، قصه‌های تودرتو و نقش‌های درهم تنیده شخصیت‌هایی از روزگار معاصر با تاریخ، و بهره‌گیری از اسطوره‌ها، سووشون را به رمانی خواندنی بدل کرده است. دانشور ساختمانی حساب شده را پی می‌ریزد و ایجاز درخور رمان معاصر را رعایت می‌کند تا درهم بافته‌ای از تاریخ و واقعیت و تخیل پدید آورد. این ویژگی، از سووشون رمانی رمزی و دولایه ساخته است. آنچه بر زری و خانه و کاشانه او می‌گذرد نمونه‌ای است از مصایب ایرانیان در سال‌های اشغال نیروهای بیگانه رمان سووشون تاریخی است.

سووشون یک رمان تاریخی ـ سیاسی و ایهامی ـ رمزی است. ایهامی است چون لایه‌های مختلف دارد، مثلاً سیمین 29 مرداد یوسف را کشت، در حالی که مقصودش 28 مرداد روز سقوط مصدق بود. خانه‌ی زری خود ایران است، یوسف نماینده‌ی قشر روشنفکر ایرانی است و زری نماینده‌ی کل زنان این کشور است. سرنوشت مشابه یحیای تعمیددهنده و امام حسین و نیز سیاووش و یوسف، سهراب فردوسی و ملک سهراب که اولی را پدر کشت و دومی را جامعه‌ی پدرسالار هنرمندانه بر یکدیگر تطبیق یافته‌اند.

ساختار مفهومی

هسته یا ساختار اصلی رمان بر تقابل استوار است: تقابل زن و مرد، بیرون و درون، فکر و عمل، واقعیت و آرزو. این تقابل را در شخصیت زری و یوسف که یکی زن خانه و دیگری مرد بیرون از خانه است می‌توان دریافت.

مکتب ادبی

سووشون را به طور کلی می‌توان رمانی واقع‌گرا (رئالیستی) دانست که شخصیت‌ها و محیط داستانی آن زنده، ملموس، و از بسیاری جهات، واقع‌نماست.

هرچند فضای کلی رمان، واقع‌گرایانه است، رگه‌هایی از ناتورالیسم، سوررئالیسم، و سمبولیسم را نیز می‌توان در آن جست.

دیدگاه فمینیستی

یکی از مهمترین علل تشخص دانشور، پرداختن او به مسائل زنان است. سووشون به قلم یک زن روایت می‌شود و زاویه دید آن راوی سوم شخصی است که بر نگاه و رفتار و پندار زری متمرکز است، قهرمان داستانی آن هم یک زن است.در سرتاسر داستان، نویسنده تفاوت نگاه و اندیشه زنانه و مردانه را پیش چشم مخاطب می‌آورد.تداعی زنان با صلح دوستی و مردان با جنگ و قدرت‌طلبی، یکی از محورهای اصلی بحث‌های فمینیستی به شمار می‌آید. در سووشون، طبیعت و توجه به آن مجالی فراهم می‌آورد تا نگاه شاعرانه زنانه نمایان شود.

مثلث زمانی روایت

در سووشون خواننده با سه زمان رواییِ درهم‌آمیخته روبروست. زمانی که فضای کلی رمان و رویدادهای محوری بدان تعلق دارد؛ زمان‌هایی که با جابه‌جایی با زمان نخستین درآمیخته‌اند؛ و زمانی که در آن نویسنده، سووشون را می‌نگارد. به یاری زمان دوم و سوم، ابعاد زمانی سووشون گسترش می‌یابد و مستعد تطبیق با قلمرو زمانی فراخ‌تری می‌شود و محدود به یک مقطع معین زمانی نمی‌شود و در محدوده یک گزارش مستند یا مستندنمای تاریخی نمی‌ماند. دانشور خود را در حصار تاریخ زندانی نمی‌کند. او حتی خود را ملزم نمی‌داند که تحلیل‌های مرسوم تاریخ‌نویسان را بپذیرد. نویسنده در عین حال که برای پیشبرد رمان خود از تاریخ سود می‌جوید، می‌تواند هرجا که لازم باشد پا از آن فراتر بگذارد، آنها را با هم درآمیزد، جابه‌جایشان کند، و حتی برخی را از آنچه بوده‌اند پررنگ‌تر جلوه دهد.

چاپ و ترجمه

سووشون اول بار در سال 1348 توسط انتشارات خوارزمی در 307 صفحه و با قطع رقعی چاپ و منتشر شد. استقبال از کتاب به حدی بود که در سال 1349 دوبار تجدید چاپ شد. این کتاب تا سال 1400 به چاپ بیست و هشتم رسید. این رمان موفق و پرفروش سووشون تاکنون به چندین زبان زنده‌ی دنیا ترجمه شده است؛ از جمله به زبان اسپانیولی، انگلیسی، روسی، عربی،ایتالیایی، سوئدی. اولین ترجمه سووشون به زبان روسی در سال 1353 صورت گرفت.دانشور تنها نویسنده‌ی زن ایرانی است که آثارش به چندین زبان ترجمه شده است.

پیوند به بیرون

1. ویکی‌پدیای فارسی

نویسنده: حکمت بروجردی