سووشون

سووشون داستان بلندی است اثر سیمین دانشور

خلاصه داستان

ماجراهای داستان، طی 23 فصل، در شیراز سال های جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به ایران می گذرد. طرح داستان حول وقایع مربوط به زندگی خانوادگی یوسف، خان روشنفکر و معتقد به ارزش های بومی و همسرش، زری، ساخته و پرداخته می شود. یوسف، برآمده از خانواده ای مذهبی، در فرنگ تحصیل کرده است. زری، دختر خانواده ای با فرهنگ و متجدد، به مرور و طی حوادث رمان شکل می گیرد. داستان از نظرگاه او روایت می شود که، به عنوان ملموس ترین و تحول پذیرترین چهره داستان، در ماجراها حضور دارد و وقایع را به توالی زمانی نقل می کند.

در نخستین فصل در مجلس عقدکنان دختر حاکم در حین توصیف ریزبافت و ماهرانه جشن، زمینه اجتماعی رمان ساخته می شود. سال هایی که انگلیسی ها در فارس نیرو پیاده کردند و رعد دوردست جنگ جهانی، برای ایرانیان جز بیماری و قحطی ارمغانی نیاورد. حاکم منطقه دست نشانده بیگانگان است و تاجران، با فروش آذوقه مردم به ارتش اشغالگر، موجب قحطی شده اند. یوسف، که شور و شوقی میهن پرستانه دارد، از فروش محصول به بیگانگان سرباز می زند.یوسف و گروهی از همفکرانش از جمله ملک رستم و ملک سهراب می‌کوشند ایلات را به وضع خطیر کشور متوجه کنند و هم قسم شده‌اند که آذوقه خود را فقط برای مصرف مردم بفروشند.

در سه فصل اول، صحنه کلی داستان چیده می شود و شخصیت های اصلی معرفی می شوند: ابوالقاسم خان و عزت الدوله، سرجنت زینگر، نماینده فروش چرخ خیاطی و عامل انگلیسی ها، و مک ماهون خبرنگار ایرلندی که همچون یوسف در آرزوی استقلال میهن خویش می سوزد، و چند شخصیت فرعی دیگر به شیوه ای طبیعی در مسیر وقایع داستان قرار می گیرند. سرانجام، هنگامی که یوسف برای تقسیم غله به میان روستاییان رفته است، به تیر ناشناسی از پای درمی آید.

قربانی شدن یوسف دید زری به زندگی را عوض می کند؛ او که میخواست فرزندانش را با محبتو در محیطی آرام بزرگ کند اکنون تصمیمش عوض میشود و حس انتقام و کینه جویی را در آنها تقویت میکند. تحول وی از زنی مسالمت جو به کسی که قادر به تصمیم گیری های جسورانه است در مخالفت او با دستور مقامات شهر برای تشییع جنازه یوسف بازتاب می یابد.

آخرین فصل رمان، از مؤثرترین وصف های حرکت مردم در ادبیات معاصر، شرحی است از مراسم تشییع جنازه یوسف که تا حد تظاهرات ضداستعماری و درگیری با نیروهای انتظامی دامن می گسترد. دانشور رمان را با امید به تغییر پایان می دهد و، در این راه، ماجراها را به الگویی حماسی می برد و می دوزد. دانشور، یادی می‌کند از قهرمان کهن ایران ـ سیاووش ـ و معبدی که درخت گیسو در آن کاشته بودند، معبدی که مردم در آن بر مرگ بی‌هنگام سیاووش قهرمان کهن ایران مویه و زاری می‌کردند، دوشیزگان سرودهای غم‌انگیز می‌خواندند و پیش از زناشویی گیسوی خود را چیده و به معبد هدیه می‌دادند و به درخت گیسو می‌آویختند تا خوشبخت شوند.کتاب با یادآوری شعری که مک ماهون ایرلندی در ارزش استقلال و آزادی سروده و به عنوان تسلیت نامه برای زری فرستاده است به پایان می‌رسد:

گریه نکن خواهرم، در خانه‌ات درختی خواهد روئید و درخت‌هایی در شهرت و بسیار درختان در سرزمینت و باد پیغام هر درختی را به درخت دیگر خواهد رسانید و درخت‌ها از باد خواهند پرسید، در راه که می‌آمدی سحر را ندیدی؟

تلفظ

سووشون به فتح سین، شکسته شده یا تلفظ محلی سیاوشان است و معنای آن زاری کردن به سوک سیاوش است. چون شیرازی‌ها سیاوش را به فتح واو تلفظ می‌کنند، بنابراین تعزیه سیاوش را هم سووشون به فتح سین می‌گویند. اما سووشون به ضم واو اول و فتح واو دوم هم غلط نیست چرا که در تهران سیاووش می‌گویند ـ به ضم واو ـ اما چون صحنه اصلی رمان در شیراز است و تعزیه را هم تا مدت‌ها در ممسنی و بیشتر اطراقگاه‌های عشایر برگزار میکردنند و سووشون را به فتح سین تلفظ می‌کردند، همین تلفظ مورد نظر نویسنده بوده است.

از نگاه منتقدین

یکی از مهمترین و گیراترین جنبه رمان سووشون سرشار بودن کتاب از اصطلاحات عامیانه شیرازی است. بسیاری از آداب و رسوم مردم شیراز به دقت و با حوصله زیاد در لابه لای داستان شرح داده شده است. نثر روان و استفاده به جا از ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات قشنگ شیرازی، به کتاب ارزش خاصی داده است.

چاپ و ترجمه

سووشون اول بار در سال 1348 توسط انتشارات خوارزمی در 307 صفحه و با قطع رقعی چاپ و منتشر شد. استقبال از کتاب به حدی بود که در سال 1349 دوبار تجدید چاپ شد. این کتاب تا سال 1400 به چاپ بیست و هشتم رسید. رمان موفق و پرفروش سووشون تاکنون به چندین زبان زنده‌ی دنیا ترجمه شده است؛ از جمله به زبان انگلیسی، روسی، عربی،ایتالیایی، سوئدی. اولین ترجمه سووشون به زبان روسی در سال 1353 صورت گرفت.دانشور تنها نویسنده‌ی زن ایرانی است که آثارش به چندین زبان ترجمه شده است.

مضمون

سووشون اثری واقع‌گرایانه با پس زمینه‌ی سیاسی و اجتماعی است. اما با همه تأثر از فضای فرهنگی سیاست زده دهه چهل، اثری است هنری با فضایی زنده و باورپذیر. در آن از موعظه اخلاقی پرسوز و گداز و حاشیه روی ها و لفاظی های رمان های پیشین زنان نشانی دیده نمی شود. اعتدال زری در برابر یوسف، یادآور نسبی نگری ادبی دانشور در مقابل جزم اندیشی سیاسی جلال آل احمد است. زبان ظریف و شیرین، قصه های تودرتو و نقش های درهم تنیده شخصیت هایی از روزگار معاصر با تاریخ، و بهره گیری از اسطوره ها، سووشون را به رمانی شاخص و خواندنی بدل کرده است. دانشور، سنت ها و شیوه زندگی مردم فارس را بازتاب می دهد. ساختمانی حساب شده را پی می ریزد و ایجاز درخور رمان معاصر را رعایت می کند تا درهم بافته ای از تاریخ و واقعیت و تخیل پدید آورد. این ویژگی، از سووشون رمانی رمزی و دولایه ساخته است. آنچه بر زری و خانه و کاشانه او می گذرد نمونه ای است از مصایب ایرانیان در سال های اشغال نیروهای بیگانهرمان سووشون تاریخی است. چون دانشور حوادث معاصر را به نحو جسته، گریخته وارد رمان کرده و ما را با فضا آشنا می‌کند.

یوسف شخصیت اول رمان سووشون، ویژگی‌هایی از جلال آل‌احمد را در خود دارد. این ویژگی‌ها عبارتند از: عصبی، صادق و صمیمی بودن، سرسخت و سازش‌ناپذیر بودن، مهربان و علاقه‌مند به مبارزه با استعمار، حتی آنان از جهت شکل ظاهری نیز بی‌شباهت به یکدیگر نیستند. زری شخصیت دوم رمان گویی خود سیمین دانشور است، منتها سیمین خانه‌دار. او خواستار دنیایی است آرام، جاده‌های صاف و بدون دست‌انداز که درخت‌های سرسبز و بلند قامت در دو سوی آن صف کشیده‌اند. آرامش و صلح و صفا را به جنگ و دعوا ترجیح می‌دهد.

سووشون یک رمان تاریخی ـ سیاسی و ایهامی ـ رمزی است. ایهامی است چون لایه‌های مختلف دارد، مثلاً سیمین 29 مرداد یوسف را کشت، در حالی که مقصودش 28 مرداد روز سقوط مصدق بود. از نظر دیگر ایهامی است و رمزی. چون خانه‌ی زری خود ایران است و یوسف نماینده‌ی یک قشر روشنفکر این مملکت است و زری نماینده‌ی کل زنان این کشور است. او نشان می‌دهد که یحیای تعمید دهنده و امام حسین سرنوشت مشابه دارند و سیاووش و یوسف هم همین‌طور. هر چند یوسف هنوز یک انسان اسطوره‌ای نیست. سهراب فردوسی و ملک سهراب هم یکی هستند، اولی را پدر کشت و دومی را جامعه‌ی پدرسالار.

هسته یا ساختار اصلی رمان بر تقابل استوار است: تقابل زن و مرد، برون و درون، فکر و عمل، واقعیت و آرزو. در وجهه‌ی ملموس داستان تقابل زری است و یوسف، زن خانه و مرد بیرون از خانه که با توجه به مکان داستان می‌توان گفت تقابل میان عرصه‌ی خانه، حیطه‌ی آشنایی زری است با عناصری چون گوشواره، خسرو، اسب خسرو و یوسف در برابر جهان بیرون، که در گذشته‌ی دور مهربان می‌نماید و اما اندک اندک متخاصم می‌شود.