سازمان زنان ایران

سازمان زنان ایران ( تأسیس ۱۳۴۵- انحلال 1357) یک سازمانی دولتی بود که در دوره پهلوی دوم زیر نظر اشرف پهلوی با هدف بالابردن دانش فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زنان ایران و آگاه نمودن آنان به حقوق خود و نیز وظائف و مسئولیت­های خانوادگی و اجتماعی و اقتصادی فعالیت خود را شروع نمود.

پیشینه

سازمان زنان ایران، پیش از شکل‏ گیری از سال 1337 شمسی تشکیلات خود را در سازمانی به نام شورای عالی جمعیت‏های زنان شکل داد، اما به دنبال انتقادات شدید که در مطبوعات علیه این شورا به دلیل کم تحرکی آن مطرح شد، شورای مذکور منحل گردید. بدین منظور تشکیل سازمان منسجم ‏تر و وسیع‏تری لازم بود تا با شرایط و نیاز عصر متناسب باشد. لذا از طرف اشرف پهلوی هیئتی متشکل از شش نفر کارشناس به طور محرمانه مأمور مطالعه وضع تشکیلات شورای عالی جمعیت‏های زنان شدند. هیئت تحقیق نیز گزارشی تهیه کرد و آن را در اختیار اشرف پهلوی قرار داد و او انحلال شورا را اعلام کرد.

شش ماه قبل از انحلال آن، در جریان کنگره سالیانه شورای عالی جمعیت‏های زنان، انتقادها و نارضایتی‏ها در زمینه بی‏ اثری شورا شروع شده بود و نشریات حامی حقوق زن آشکارا نوشتند شورای عالی زنان در شکل و هیئت موجود، سازمانی نیست که بتواند پناهگاه زن محروم ایرانی باشد و بنیان تز مترقی شاه را در مورد آزادی و تساوی حقوق زن و مرد تقویت کند و طرح‏هایی برای رفاه اجتماعی زن ارائه دهد. در خلال فراهم شدن مقدمات تشکیل سازمان زنان ایران، افراد متنفّذ در شورای عالی جمعیت‏های زنان (که متشکل از 29 نفر زن بود) در پیامی اعلام کردند: شورای عالی زنان، خود را منحله نمی‏داند. آنها همچنین گروه شش نفری کمیسیون تحقیق را که طراح سازمان زنان بودند، در جلسه خود راه ندادند. سخنگوی گروه مقاومت کننده شورا، خانم فرخ‏رو پارسا که معاونت وزارت آموزش و پرورش وقت را عهده دار بود، خبر انحلال شورای عالی جمعیت‏های زنان را تکذیب کرد. او معتقد بود: شورای عالی به ثبت رسیده و انحلال یا هر گونه تغییر در آن، باید طبق اساسنامه و با تصویب دو سوم از اعضای شورا باشد. این کشمکش بین دو جناح به مدت یک ماه طول کشید تا اینکه اشرف پهلوی طی یک مصاحبه مطبوعاتی، موجودیت سازمان زنان ایران و انحلال شورای عالی جمعیت‏های زنان را رسماً مطرح کرد. او در این مصاحبه، ضمن بیان اهداف اساسی سازمان زنان اعلام کرد تا انجام انتخابات مجمع عمومیِ سازمان زنان ایران، دبیر خانه شورای عالی جمعیت‏های زنان به انجام وظایف خود ادامه خواهد داد.

آغاز تشکیل

با تشکیل اولین مجمع عمومی زنان در تاریخ 28 آبان ماه 1345 شمسی. سازمان زنان ایران عملاً موجودیت یافت. در این گردهمایی که سه روز به طول انجامید، و شش هزار نفر از زنان ایرانی شرکت داشتند، اشرف پهلوی درباره ساختار و عملکرد سازمان به سخنرانی پرداخت. در این اجتماع که نمایندگان زنان اقشار مختلف جامعه حضور داشتند پروین مؤید ثابتی، شمسی حکمت، مهوش صفی نیا، اختر معدل، فلورا طغرل، ایران اعلم و عزت معتمدی به عنوان اعضای هیئت مدیره، و هما نوشیروانی، فخرالسادات امین، هما افضل، فرزین فریدنی، پروین بوذری و هما روحی به عنوان اعضای انتصابی انتخاب شدند. در پایان این جلسه، قطعنامه ‏ای مشتمل بر چهارده ماده به تصویب رسید که مفاد مهم آن عبارت ‏اند از: همکاری مؤثر با کمیته ملی مبارزه با بی سوادی؛ تأسیس کلاس‏های اَکابر برای اطفال لازم التعلیم بین هفت تا سیزده سال که به عللی به مدارس راه نیافته ‏اند، اعزام مددکاران به روستاها که در واقع ایجاد نوعی سپاه دانش و سپاه بحران زنان و دختران بود؛ آشنا کردن زنان با حقوق خانوادگی؛ خدمات رایگان به زنان در زمینه حقوقی به وسیله وکلای سازمان زنان؛ انتخاب دخترانی که حق استفاده از بورس تحصیلی سازمان زنان را دارند. همچنین در این مجمع، حشمت یوسفی به عنوان اولین دبیر کل سازمان زنان ایران انتخاب گردید.

اساسنامه

اساسنامه سازمان زنان ایران در 101 ماده و 5 تبصره تنظیم گردید. بر طبق این اساسنامه، سازمان دارای پنج رکن بود: ریاست عالیه، نیابت ریاست عالیه، مجمع عمومی، شورای مرکزی و دبیرخانه مرکزی.

اهداف

بر اساس اساسنامه سازمان زنان، اهداف این سازمان عبارت بود از:

1ـ ترفیع مقام زن ایران؛ 2ـ بسیج و استفاده هر چه بیشتر از زنان ایران برای به ثمر رساندن تحولات اجتماعی؛ 3ـ هماهنگی و هدایت فعالیت‏های جمعیت‏های زنان؛ 4 ـ ارائه خط مشی در به ثمر رساندن مساعی قاطبه زنان کشور؛ 5 ـ ایجاد تفاهم و مناسبات متقابل بین زنان ایران و سازمان‏ها و زنان کشورهای خارج.

سازمان زنان ایران در کنار این اهداف، بر حفظ نقش زنان عنوان همسر و مادر در خانواده تأکید داشت. این سازمان، یک سازمان غیر انتفاعی بود که افراد به صورت داوطلبانه در آن فعالیت می‏کردند. واحدهای اصلی سازمانی آن، شاخه‏هایی بود که با عضویت حداقل سی زن تشکیل می‏شد. اعضای شاخه را افراد خانه دار و صاحبان مشاغل دولتی تشکیل می‏دادند و هر شاخه سازمان، نمایندگانی را به مجمع عمومی می‏فرستاد.

اعضای سازمان زنان ایران عبارت بودند از: جمعیت‏های زنان و اعضای آنان، اعضای مؤسس، اعضای انفرادی، اعضای شعبه ‏های سازمان زنان ایران در شهرستان‏ها، اعضای وابسته و اعضای افتخاری.

ارکان اجرایی

سازمان زنان ایران دارای سه رکن اجرایی بود که عبارت بودند از: مجمع عمومی که بخش اصلی مدیریت و برنامه ریزی سازمان بود و وظیفه تصمیم گیری درباره موضوعات مربوط به وظایف سازمان را برعهده داشت. اعضای این مجمع به پیشنهاد دبیر کل و تصویب شورای مرکزی انتخاب می شدند.

شورای مرکزی که مرکب از یازده نفر عضو بود که شش نفر از طرف ریاست و پنج نفر از طرف مجمع عمومی منتصب می شدند. دبیرخانه مرکزی که مرکب از دبیرکل و کارکنانی بود که از طرف دبیر کل، برای اجرای برنامه ها ضروری تشخیص داده می شدند و تمامی آن ها موظف بودند به تعداد متناسب با وسعت جغرافیایی جمعیت و تعداد مراکز رفاه در هر شعبه از استان، مشغول به کار شوند. دبیرکل از سوی ریاست عالیه از میان اعضای شورا تعیین و برای مدت دو سال منصوب می شد. عمده ترین وظایف دبیر کل، تهیه دستور موقت جلسات مجمع عمومی و شرکت در آن جلسات و نظارت بر امور شعب سازمان و اداره کلیه امور و تشکیلات دبیرخانه و اجرای برنامه های آن بود.

کمیته ها

سازمان زنان ایران دارای نُه کمیته بود که عبارت بودند: کمیته حقوقی، آموزش، بهداشت و رفاه خانواده، امور بین المللی، زنان شاغل، مطالعاتی، جمعیت شناسی و عضویت، امور دختران دانشجو و کمیته روابط عمومی. در این کمیته‏ ها، زنان و مردان به طور داوطلب شرکت می کردند.

شرایط عضویت

شرایط عضویت در سازمان بدین قرار بود: 1. تابعیت کشور ایران 2 ـ حداقل سن هجده سال تمام 3 ـ حسن شهرت 4 ـ عدم سوء پیشینه. جمعیت‏های مختلف زنان ایران نیز در صورت دارا بودن شرایط منعقد شده در اساسنامه می‏توانستند به عضویت سازمان در آیند. عضویت اعضا به پیشنهاد دبیر کل و تصویب شورا انجام می‏گرفت و دبیر را نیز ریاست عالیه سازمان تعیین می‏کرد. در ضمن زنان غیر ایرانی نیز، بر خلاف شورای عالی زنان، می‏توانستند در سازمان فعالیت داشته باشند. اعضای افتخاری سازمان را زنانی تشکیل می‏دادند که خدمات اجتماعی یا مالی برجسته ‏ای انجام داده بودند. هر یک از اعضا سالانه مبلغ یک‏هزار ریال و هر جمعیت مبلغ سی ریال به عنوان حق عضویت به سازمان زنان ایران پرداخت می‏کردند. اعضای مؤسس، اعضای افتخاری و اعضای وابسته، از پرداخت حق عضویت معاف بودند.

شعب

این سازمان تلاش نمود شعبه‏ هایی را نیز در شهرستان‏ها دایر کند؛ از جمله شهرهایی که سازمان در آن‏جا شعباتی تأسیس نمود، عبارت بودند از: شیراز، اصفهان، اهواز، آبادان، خرمشهر و مسجد سلیمان.

بودجه

هزینه ‏های سازمان زنان ایران از طریق جمع آوری اعانه و کمک‏های اهدا شده از سوی افراد و گروه‏های مختلف، مؤسسه چاپ افست (وابسته به سازمان شاهنشاهی) و خدمات اجتماعی تأمین می‏شد، علاوه بر این کمک‏ها، سازمان زنان ایران از طریق دریافت حق عضویت اعضا، بخشی از هزینه‏ های خود را تهیه می‏کرد. یکی از اقدامات این سازمان، ارتباط آن با کمیسیون مقام زن، وابسته به سازمان ملل بود که در همین ارتباط در سال 1345 شمسی، اجلاس کمیسیون مقام زنِ سازمان ملل در تهران برگزار شد. سازمان زنان ایران میزبان این اجلاس بود و اشرف پهلوی ریاست آن را بر عهده داشت. او همچنین ریاست هیئت نمایندگی ایران را در نوزدهمین اجلاس کمیسیون مقام زن که در ژنو برگزار شد، عهده دار بود.

دستاوردها

دستاوردهای سازمان زنان در جهت دفاع و حمایت از حقوق و آزادی زنان به طور خلاصه به شرح ذیل می‏باشد:

1ـ تصویب قانون حمایت خانواده و آیین نامه‏ های اجرایی این قانون، حقوق تازه و بی‏سابقه‏ای را در زمینه ازدواج، طلاق و سرپرستی اطفال و مانند آنها برای زنان به‏وجود آورد. 2 ـ در نیمه نخستین دهه 1350 شمسی، شمار دختران دانش ‏آموز از حدود هشتصد هزار نفر به دو برابر افزایش یافت و شمار دخترانی که در آموزشگاه‏های حرفه‏ای درس می‏خواندند، ده برابر و تعداد داوطلبان دانشگاهی، هفت برابر شد. 3 ـ در سال 1357 شمسی، حدود 33 درصد دانشجویان دانشگاه‏های ایران را زنان تشکیل می‏دادند. 4 ـ تکمیل طرح تدریس کلاس‏های مطالعاتی زنان در دانشگاه‏های تهران، پهلوی (شیراز) و شهید بهشتی (ملی). 5. در زمینه اشتغال، در کارهای نیمه تخصصی، برای زنان امکانات آموزشی تازه‏ای فراهم شد. به منظور حذف تبعیض و تضمین پرداخت حقوق مساوی در قبال کار مساوی، کلیه قوانین و مقررات مربوط مورد تجدید نظر قرار گرفت. قانون ایجاد مهد کودک و قوانینی در مورد کار نیمه وقت زنان و افزایش دوران مرخصی ایام بارداری با حفظ کلیه مزایا به حداکثر سه ماه قبل و چهار ماه پس از وضع حمل به تصویب رسید. برای حذف تبعیض‏های موجود در زمینه مسکن، وام و مزایای شغلی دیگر، مقرارت تازه‏ای وضع گردید. 6 ـ در سال 1356 شمسی، حدود دو میلیون نفر از نیروی کار ایران را زنان تشکیل می‏دادند و از میان آنان 190 هزار نفر در زمینه‏های دانشگاهی و تخصصی آموزش دیده بودند. 7 ـ در همین سال، بیش از 146 هزار نفر از کارمندان دولت زن بودند که از میان آنان 666/1 نفر سمت‏های مدیریتی داشتند. شمار استادان زن دانشگاه بیش از 1800 نفر بود. زنان در ارتش و نیروهای پلیس پذیرفته شده بودند و به عنوان قاضی، خلبان و مهندسی کار می‏کردند. رشته الهیات تنها رشته دانشگاهی بود که زنان در آن راه نداشتند. 8 ـ در سال 1356 شمسی، 333 نفر به عضویت شوراهای محلی انتخاب شدند. در همین سال 22 زن به مجلس شورای ملی و دو زن به مجلس سنا راه یافتند. یک وزیر، سه معاون وزیر، یک فرماندار، یک سفیر و پنج شهردار زن نیز در اداره امور کشور مشارکت داشتند. 9 ـ طرح و تصویب برنامه ملی کار که پاسخی به اهداف دهه زن (1975 ـ 1985) سازمان ملل متحد بود و در جهت تحول و اصلاحات سیاسی و بهبود وضع زنان در جامعه انجام پذیرفت.

فعالیتهای سیاسی

با توجه به اینکه سازمان زنان ایران طبق اساسنامه خود بر غیر سیاسی بودن آن تأکید کرده بود، لیکن فعالیت‏های سیاسی نیز در آن صورت می‏گرفت. با تأسیس حزب رستاخیز در سال 1353 شمسی از سوی محمدرضا پهلوی، رویکرد سازمان زنان به مسائل سیاسی تغییر یافت و به صورت یکی از اهرم‏های آن حزب درآمد. در دی ماه 1354 شمسی، دبیر کل حزب رستاخیز پیشنهاد ایجاد کمیته‏ ای را با همکاری سازمان زنان برای نظارت بر فعالیت‏های زنان در سراسر کشور مطرح کرد. در اسفند 1356 شمسی هنگام برگزاری کنگره زنان، اشرف پهلوی در گزارش فعالیت‏های سازمان، از همکاری بیشتر سازمان زنان با کانون‏های حزب رستاخیز سخن گفت. در همین زمان، تشکیل کانون‏های حزبی در برنامه‏ های سازمان زنان نیز گنجانده شد.

مدتی بعد در حدود 1381568 نفر زن عضو کانون‏های مزبور شدند که 126 زن در تهران، ریاست این کانون‏ها را بر عهده داشتند. بر همین اساس، سازمان زنان اولین کنگره منطقه‏ای خود را که به مناسبت پنجاهمین سال سلطنت پهلوی تشکیل داده بود، با عنوان مشارکت و آموزش سیاسی زنان برگزار کرد.

ر.ک: سخنان اشرف پهلوی، همان.

با حضور مهناز افخمی، دبیر کل سازمان زنان ایران در هیئت دولت به عنوان وزیر مشاور، و عضویت او در حزب رستاخیز، عملاً سازمان زنان وارد فعالیت‏های سیاسی و دولتی شد.

ر.ک: سالنامه کشور ایران، 1356.

همچنین این سازمان در انتخابات دوره 24 مجلس شورای ملی، کاندیدهای زن نیز معرفی کرد. با گسترش فعالیت‏های حزبی سازمان زنان ایران هرچند که پایه گذاران آن بر عدم وابستگی سازمان به گروه‏های سیاسی و حزبی تأکید داشتند، سازمان را به یک نهاد وابسته تبدیل کردند، به طوری که سازمان‏های دولتی همواره در فعالیت‏های آن دخالت داشتند تا اینکه دخالت‏های مذکور به از هم پاشیدگی سازمان منجر شد. سرانجام در سال 1357 شمسی با پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان زنان ایران منحل گردید.