حرمان

داستان حرمان (1335) اثر بهین‌دخت دارایی، یکی از اولین رمان هایی است که در ایران به قلم یک زن و درباره زندگی زنان، از منظری زنانه نوشته شده است. این اثر حکایت مادری است که از دیدار دو فرزندش محروم مانده است. زندگی او همچون زندگی نویسنده، در غم جدایی از دو فرزندش، که حاصل ازدواج اول او بودند، می گذرد. این رمان از نظر ادبی ارزش خاصی ندارد، اما به سبب نقش آن در بازنمایی وضع زن ایرانی آن روزگار اهمیت دارد.

خلاصه داستان

در داستان حرمان زنی به نام نژند در نامه ای به دخترش، در قالب خاطره گویی داستان زندگی خود را روایت می کند. نژند در یکی از روستاهای خلخال متولد شده است. پدر او خانی است به ویژگیهای کامل مردسالاری و پدر سالاری. او نسبت به همسران خود سختگیر است و دختر را فرزند به حساب نمی آورد. پس از برنامه اسکان عشایر دولت رضاشاه و عزیمت خانواده به شهر، خان دختران را از ارث محروم می کند. نژند از اوامر او سرپیچی می کند و زندگی پر حادثه ای را تجربه میکند. او درس می خواند و معلم می شود تا زندگی مستقلی را تجربه کند. با آقای مرکزی، بازرس اداره فرهنگ، ازدواج می کند. اما وی که مردی هوس باز است نژند را دچار مشکلات روحی میکند. نژند تصمیم به جدایی میگیرد و شوهر، دختران را با خود می برد و از مادر دور می کند.

نژند به سیاست می گرود و به فعالیت در فرقه دموکرات آذربایجان روی می آورد. هرچند پس از پی بردن به موضع سران فرقه، دغلبازان خیانت پیشه، از آنان دوری می گزیند، اما به جرم فعالیت سیاسی، از آموزش و پرورش اخراج می شود. وی، که در سیر حوادث پخته شده، بر اثر ازدواجی عاقلانه با مردی نظامی، به آسایش می رسد پس از تنبه ناگهانی و باورنکردنی آقای مرکزی، داستان سرانجام خوش می یابد تا راه فراری برای گذر از تلخی واقعیت باز شود. زن به زادگاه خودش در شمال ایران بازگشته و در این گوشه‌­ی بکر بیش‌تر احساس امنیت و آرامش می‌کند و داستان پایانی امیدوارکننده دارد.

تحلیل

نویسنده در ابتدای کتاب تحت عنوان «پاسخ و توضیح» صراحتا بیان میکند که اگرچه داستان از تخیل و ذهن نویسنده گذشته و شکل گرفته، اساس و درونمایه‌­ی آن از واقعیت سرچشمه گرفته و بازنمای زمانه و زیست نویسنده است. او هر چند داستان را به صورت خاطره شخصی آغاز میکند، اما دیدگاه راوی را رعایت نمی کند و داستانی با صیغه اول شخص مفرد را از منظر راوی دانای کل بازگو میکند، به گونه ای که جزئی‌ترین احساسات درونی شخصیت های دیگر را هم شرح می دهد. این داستان روایتی روان دارد و از منظر ادبی چندان اهمیتی ندارد.

مضامین

این اثر را می توان نقدی بر فرهنگ چیره بر خانواده های روستایی آن زمان به شمار آورد. نویسنده نگاهی انتقادی بـه وضعیّت زنان در جامعه خویش دارد؛ امّا نـــوع نگاهش فمینیستی نیست. در داستانش زن و مرد خوب و بد، هر دو وجود دارنـد. نویسنده برای قهرمان داستان نام نژند را انتخاب میکند که به معنای اندوهگین است. همین نام گویای زندگی سراسر اندوه اوست. اما او کنشگری است که برای تغییر شرایط زندگی خود تلاش می کند. نویسنده سرنوشت او را با تحول اوضاع سیاسی، از دوره رضاشاه به سال های پس از جنگ جهانی دوم، گره میزند و روند تغییر زندگی روستایی و عشیره ای به زندگی شهری را در سرنوشت او مؤثر قلمداد می کندـ کوچ اجباری خانواده به شهر در شکل گیری مسیر آینده نژند، درس خواندن و معلم شدن او، نقش دارد. همچنین اوج گیری فعالیت های سیاسی پس از سال های 1320 سبب پیوستن نژند به فرقه دموکرات می شود. در این میان، تصویر شهر تهران در داستان، به عنوان مکانی فاسد و ناامن، بدبینانه است؛ تهران در اکثر داستان­‌های این دوره نماد مدرنیته و ترس و بی‌­اعتمادی است. مرد تهرانی، آقای مرکزی، واجد جمیع رذایل در نظر گرفته شده است؛ در عوض مرد نظامی، چهره ای سالم و مقبول جلوه داده شده است.

گذشته از مضمون های تکراری همچون انتقاد از غرب زدگی مردم تهران یا فریب کاری گردانندگان احزاب سیاسی، در این داستان انتقاد از احکام قانون و شرع درباره حضانت فرزندان صغیر پس از طلاق، و مشکلات زنان مطلقه برای نخستین بار مطرح میشود. تازگی مضمون در تغییر نقش زنان، از فریب خورده منفعل به کنشگری که تغییر ایجاد میکند نیز مشهود است.

موضوعات تاریخی در مختصات جغرافیایی که نویسنده انتخاب کرده بازگو شده‌­اند. مکان داستان شهرها و روستاهای شمالی ایران و خطه‌­ی آذربایجان است که زادگاه نویسنده هم بوده و بهین‌دخت دارایی به زیبایی آن را توصیف کرده است. در کنار توصیفات ادبی، مسائل اجتماعی و سیاسی دوره‌­ی زمانی داستان (در حدود سال­‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰) از زبان زنی معمولی و ناظر، روایت شده است. زمانی که داستان در آن روایت شده دوره‌­ی تاریخی مهمی است. در این دوره حقوق زنان و فراهم آوردن فضای بیش‌تر برای تحصیل و کنش اجتماعی آن­‌ها در سال‌­های بعد از انقلاب مشروطه مورد توجه قرار گرفته بود، و اگرچه  این حقوق به تمامی محقق نشد، فضای اجتماعی بیش‌تری برای زنان فراهم شده بود. بسیاری از زنان پیشگام در عرصه‌­ی ادبیات و سیاست و اجتماع در همین دوره­‌ی تاریخی پا به عرصه‌­ی فعالیت گذاشتند. از طرف دیگر، ناآرامی‌­های سیاسی و آشوب‌­هایی که به دلیل ورود متفقین به ایران در سال‌­های ۱۳۲۰ و حوادث پس از آن در زمان جنگ جهانی دوم پیش آمده بود، دستمایه‌­ی خلق آثاری شد که این حوادث را در خود منعکس می‌­کردند. رمان حرمان بازنمایی کلی از این حوادث را در خود دارد. از طرفی نگاهی انتقادی به شرایط زنان دارد، آن‌هم از زبان زنی که خود در این دوره زیسته و به شرایط و موقعیت خود آگاه است. مسائلی مانند تفاوت‌­ها و تبعیض‌­های جنسیتی تا فضای مردسالارانه،‌ شرایط اجتماعی و سیاسی هم­چون ورود روس‌­ها به شهرهای شمالی و تشکیل و سقوط فرقه‌­ی دموکرات آذربایجان.[۱]

مشخصات فنی

کتاب حرمان در سال 1335 توسط شرکت چاپخانه فردوسی تهران در 268 صفحه و با قطع رقعی به طبع رسیده است.[۲] نویسنده که در آن زمان لیسانس ادبیات داشته و دبیر فرهنگ بوده در ابتدای کتاب یادآور می‌­شود که این داستان را پیش از سال ۱۳۳۵ نوشته شده و در اختیار نزدیکان و دانش‌­آموزان خود قرار داده است و به پیشنهاد آنان اقدام به انتشار آن میکند. کتاب دارای فصول مختلف است و عنوان هر فصل با موضوع مطرح شده در آن تناسب دارد، مثل بچه از آن مادر است یا دشواری های زندگی زن مطلقه.

پیوند به بیرون

خوانش

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

نویسنده: حکمت بروجردی