چادر کردیم رفتیم تماشا

چادر کردیم رفتیم تماشا، سفرنامه عالیه خانم شیرازی به حج، روی جلد

چادر کردیم رفتیم تماشا، سفرنامه عالیه خانم شیرازی به حج، پشت جلد

چادر کردیم رفتیم تماشا سفرنامه‌ی عالیه خانم شیرازی است که در عصر قاجار و دوران حکومت ناصرالدین شاه نگاشته شده است. او در کرمان زندگی میکرده و سفرش را از این شهر آغاز میکند و از طریق دریای عمان و اقیانوس هند ابتدا به بمبئی و سپس به جده و مکه میرود . در باز گشت از طریق مسیر زمینی به زیارت عتبات عالیات در عراق مشرف شده و سپس به ایران باز میگردد.

اهمیت

سفرنامه های زنان در دوران قاجار حاوی نکاتی هستند که هر پژوهشگر تاریخ این دوره بدان نیازمند است. توجه به جایگاه زنان، بررسی فضای مدیریت کشور و ویژگیهای سلطنت، سهم وجه نمایشی تشرع در فعالیت های روزمره دربار قاجار و بررسی میزان استقلال و اقتدار و تأثیرگذاری زنان بر مردان درون سنت حاکم موضوعات قابل تأملی هستند که در مجموعه سفرنامه های قدیمی زنان می توانند مورد مطالعه و پژوهش قرار بگیرند.

عالیه خانم شیرازی که در برخی متون به نام علویه کرمانی از او یاد شده از آشنایان دور خانواده ی شاه بوده و به خاطر سکونت در کرمان مراوده ی زیادی با آنها نداشته است. به همین دلیل آنچه در این برخورد از دربار و حرمسرای ناصرالدین شاه دیده و نوشته، با روزنگاری های دیگر متفاوت است. این یاددشتهای روزانه تصویر خواننده از وضعیت حاکمیت در آن دوره را کامل می کند. حس زنانگی نویسنده منجر به دقت به ظرایف اتفاقات میشود.

درباره کتاب

این کتاب یک جلد از مجموعه ی ده جلدی سفرنامه های حج قاجاری است. این سفرنامه ها که شامل متن هشتاد سفرنامه ی حج از مردان و زنان قاجاری است، داده های تازه و بکری در خصوص جغرافیا و فرهنگ و اقتصاد ایران و کشورهای در مسیر حج را در اختیار خواننده قرار می دهد.این مسیر که از دریا میگذرد شامل کشورهای عمان، هند، یمن و عربستان و عراق میشود.

نسخه ی خطی این سفرنامه در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود و به مجموعه ی امام جمعه ی کرمان تعلق دارد. این مجموعه شامل 1000 نسخه چاپی و 498 نسخه ی خطی است که سال 1343 نوه ی امام جمعه کرمان به دانشگاه تهران اهدا کرده است. منبع مورد استفاده برای انتشار این کتاب روزنامه ی سفر حج، عتبات عالیات و دربار ناصری (1386)، به کوشش رسول جعفریان است. این کتاب به کوشش زهره ترابی و زیر نظر رسول جعفریان در سال 1398 تحقیق و بازنگاری شده و توسط انتشارات اطراف چاپ شده است.

درباره نویسنده

مرحوم ابراهیم خان ظهیرالدوله در زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به عنوان والی به کرمان آمد. به پیشنهاد مرحوم ابراهیم خان، میرزا جواد از شیراز به کرمان آمد و منصب امام جمعه کرمان را از آن خود کرد.

نام حقیقی علویه خانم که شما در سفرنامه ذکر کرده اید در حقیقت عالیه خانم اصالتا شیرازی ایشان (علویه خانم) یا عالیه خانم، همسر آقای شاپورخان پسر عباسقلی خان ـ ایشان پسر مرحوم ابراهیم خان ظهیرالدوله ـ بوده است. شاپور خان از طرف مادر نوه ملک آرا بود.

یادداشت های عالیه خانم از او تصویر زنی شجاع، مستقل و جسور را ساخته که بدون همراهی شوهر و فرزندان عازم سفری سخت و طولانی شده و برای به دست آوردن آنچه می خواسته گاهی با مردان جنگیده، گاهی وارد مذاکره شده و گاهی راهش را جدا کرده است. او با بزرگان و افراد سرشناس آشنایی داشته و در سفرش با آنها دیدار کرده است. پسر آقاخان محلاتی در بمبئی، برایش گاری می فرستد، در سامرا به خانه ی میرزای شیرازی می رود ،جنگی شاه و نصیرلشکر در کرمانشاه از او پذیرایی می کند و در تهران مهمان ناصرالدین شاه می شود. او زنی است ذات الابعاد که علاوه بر کوشایی بسیار پراحساس است و از نفوذ و جاذبه خاصی برخوردار می باشد. او به اندرونی میرزای شیرازی،مرجع بزرگ زمان می رود و وقتی به تهران بر می گردد، مدت ها در اندرونی ناصرالدین شاه به رتق و فتق امور دختران و امور ازدواج آنان می پردازد. زنی هنرمند است و خیاطی و سوزن دوزی و آشپزی و شیرینی پزی میکند. دختران را آرایش میکند و به عنوان بزرگتر در بسیاری از مراسمها حضور دارد.

خلاصه کتاب

این سفر از تاریخ 25 رمضان 1309 هجری قمری مطابق 4 اردیبهشت 1271 هجری شمسی تا 10 صفر 1311 هجری قمری به طول می انجامد. مسیر سفر از کرمان به بندر عباس و از آنجا به مسقط و از طریق دریا عمان به اقیانوس هند و سپس بمبئی و از آنجا به یمن و از طریق دریای سرخ به جده،سپس مکه، عتبات، تهران و بالاخره کرمان بوده است. کتاب دو بخش دارد: در بخش اول نویسنده در مورد شروع سفرش از کرمان، رفتن به بمبئی و سختی ها و ماجراهای سفر حج و عتبات می نویسد. در بخش دوم با پایان سفر حج و رسیدن به تهران نوع نگارش سفرنامه تغییر می کند. در تهران نویسنده مدتی طولانی در دربار ناصری می ماند و پس از مدتی به کرمان بر میگردد. او در این بخش به تفصیل درباره مراسم عروسی تاج السلطنه سخن میگوید.

در ابتدا قرار بوده آقای ولی خان که در این سفر همراه عالیه خانم بوده این سفرنامه را بنویسد. نسخه ی خطی هم با دستخط ولی خان شروع می شود

مشغولیاتی بهتر از این ندیدیم که بعد از رسیدن به منزل ها و رفع خستگی نمودن، شرح قضایای هر منزل و فرسخ های آنها و دهات و مزارعی که در راه ها دیده می شود، به طور روزنامه بنویسم که هم کتابچه شود و هم یادگاری در این صفحه روزگار بماند.

اما با توجه به تغییر دستخط و توضیحات صفحه ی بعد مشخص می شود که ولی خان به دلیل بی حوصلگی سفرنامه را نمی نویسد و به ناچار عالیه خانم شیرازی نوشتن را ادامه می دهد:

مجبور شدم لابد به این خط نحس نجس خودم شرح حالی بنویسم که یادگار بماند.

فهرست مطالب

این کتاب در هشت فصل تنظیم شده است. فهرست این کتاب شامل عناوین ذیر است:

جای همه عزیزان خالی

دنیا تا دنیا آب

قطار قطار همه جمع می شوند

مالامال آفتاب گرم

شمر و یزید بسیار است

هرطور بگیری می گذرد

هشتاد زن شاه بزک می کنند

گرما و مگس و زنگ قاطرها