مسجد شاهزاده خانم (مسجدالزهرا)

مسجد و مدرسه شاهزاده خانم که امروز با نام مسجد الزهراء شناخته می شود، در محله سنگلج و کوچه شهید مقدس خیابانی قرار گرفته است. شاهزاده هما خانم، بنای این مسجد را سال 1297 هجری قمری و زمان سلطنت ناصرالدین شاه ساخت.

تاریخچه

شاهزاده هما خانم که در اواخر عمرش عازم سفر حج شده بود نذر کرد پس از بازگشت به طهران، مسجد و مدرسه ای در طهران بنا کرده و آن را وقف نماید و از یکی از علمای نجف نیز برای امامت مسجد دعوت به عمل آورد. ملاعلی محمد، از علمای نجف دعوت او را پذیرفت و برای این امر به تهران آمد.هما خانم در نزدیکی باغ پسرش عبدالحسین میرزا در منطقه ای معروف به گاو گل آباد، زمینی برای مسجد خرید و در ضمن ساخت مدرسه و مسجد، درصدد تهیه موقوفاتی برای مدرسه و مسجد برآمد. بعد از تعیین قبله در این زمین، ملاعلی محمد نماز ظهر را با شرکت علماء و طلاب و مردم محل در این محل خواند و بعد از آن هما خانم، کلنگ احداث مدرسه و مسجد جدید را در محل اقامه نماز ملاعلی محمد به زمین زد. به این ترتیب کار ساخت این مسجد و مدرسه آغاز شد. تا زمانی که بنای مسجد تمام نشده بود نماز جماعت در زیر چادر، به امامت ملاعلی محمد، اقامه می شده است.

مشخصات بنا

مساحت زمین مسجد هزار و دویست متر مربع است. شبستان در ضلع شمالی و کتابخانه در ضلع جنوبی صحن، در امتداد در مسجد، دفتر مدیر مسجد چند پله پایین تر از صحن، در ضلع شرقی قرار دارند. همچنین در سمت چپ مسجد، پشت کتابخانه، صندوق قرض الحسنه مهدیه قرار دارد. مسجد شاهزاده خانم، تنها دارای یک ورودی است که در گوشه جنوب شرقی واقع شده است. روی دیوار ضلع شرقی ایوان کوچک جلوی در، کتیبه زیر با خط ثلث سفید، روی زمینه لاجوردی، با حاشیه کشی لاجوردی رنگ و نقوش گل وجود دارد:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله

من تعلم العلم للتکبر مات جاهلاً

و من تعلم القول دون العمل مات منافقاً

و من تعلم العلم للمناظرة مات فاسقاً

و من تعلم العلم لکثره المال مات زندیقاً

و من تعلم العلم للعمل مات مؤمنا

در قسمت فوقانی بسم الله الرحمن الرحیم و زیر آن ترجمه اش نوشته شده است. روی دیوار ضلع غربی ایوانچه، کتیبه با ترجمه آن دیده می شود. بالای در مغازه صوت المهدی (سمت چپ در مسجد) کتیبه زیر دیده می شود.

کتیبه

یا رحمن یا رحیم

هذا من فضل ربی (فادخلوها بسلام امنین)

با عنایت خداوند متعال ساختمان این مسجد که به نام مسجد الزهراء (س) نامگذاری گردید به همت والای فقیه بزرگوار حضرت آیه الله حاج سیدهادی خسروشاهی در سال 1358 شروع و در سال 1371 شمسی اتمام یافت.

بالای کتیبه ها روی نوار باریک کاشی کاری، با خط ثلث سفید و زمینه لاجوردی سوره نصر نوشته شده است.

تعمیرات

به منظور تأمین هزینه های بازسازی سرقفلی بیست و سه مغازه از موقوفات مسجد فروخته شد و وجه آن صرف بازسازی مسجد شد. طبق کتیبه موجود در جنب در ورودی، مسجد شاهزاده خانم بعد از بازسازی به مسجد الزهرا تغییر نامه یافت.

موقوفات

همزمان با شروع ساخت این مسجد و مدرسه یعنی در سال 1297 هجری قمری، حاجیه شاهزاده هما خانم موقوفاتی برای مسجد و مدرسه تعیین کرد. از جمله موقوفات، سه دانگ از بازار گلوبندک با پنج باب مغازه های متصل به مدرسه، یک خانه پشت مسجد (غیر از خانه مسکونی امام جماعت) بود. تمام موقوفات و طرز اجرا و عمل به وقف در کتیبه ای به خط میرزا عمو از خوشنویسان معروف عصر نوشته شود.

صورت موقوفات سه دانگ از بازار گلوبندک با پنج باب دکان های متصل به مدرسه و یک خانه پشت مسجد غیر از خانه مسکونی امام جماعت است. در موقوفات مدرسه و مسجد شاهزاده خانم، هزینه تعمیرات اولویت داشت، بعد روشنایی مسجد مقدم بود، سپس ماهیانه امام جماعت و خادم مسجد و مدرسه، و آنچه باقی می ماند بالسویه بین طلاب تقسیم می شد که به هر طلبه در ماه حداکثر بیش از سه تومان نمی رسید و آن هم به وسیله امام جماعت داده می شد. موقوفات کنونی مسجد بیست و سه باب مغازه است که سرقفلی همه آنها برای ساخت مسجد واگذار شده است و مبلغ اجاره ملک توسط اداره اوقاف دریافت می شود. این موقوفات در دو طرف راست و چپ در اصلی مسجد واقع شده اند و مبالغ دریافتنی از آنها صرف هزینه های جاری مسجد، هزینه خدام، مراسم اعطای جوایز و اطعام در ماه محرم می شود. هما خانم، در متن وقف نامه شرایط خاصی برای سکونت و تحصیل طلبه ها در مدرسه این مسجد، تعیین کرده است.

واقفه مؤمنه حاجیه شاهزاده، با 33 تعداد رقبه، به کلاسه موقوفه 288- الف کد 15 تاریخ 10/8/1362 نوع رقبه مغازه سالن تجاری درآمد تخمینی 250/613/21 ریال، محدوده عملکرد اوقافی خیابان وحدت اسلامی کوچه وزیر دفتر، محل وقوع موقوفه تهران، پلاک ثبتی 5649 و 5640 نیت واقفه کمک مساجد، محل مصرف مسجد الزهراء، زمان مصرف آزاد نوع وقف نامه عادی.

امامان مسجد

اولین امام جماعت این مسجد ملاعلی محمد، از علمای نجف بود.

یعقوبی، بهزاد (1396). مساجد دارالخلافه. تهران: دارالخلافه. صص320-321.

ملاعلی محمد در تهران موقعیت شامخی را کسب کرد و مردم از تمامی محلات تهران برای شرکت در نماز جماعت وی به مسجد می آمدند. ملاعلی محمد قبل از طلوع آفتاب سه وعده نماز قضا می خواند، سپس خود اذان می گفت و مردمی که از دوردست آمده و شب در مسجد خوابیده بودند، برای نماز جماعت آماده می شدند. هنگام نماز ظهر و مغرب ازدحام بسیار بود. مردم در مقابل مبلغی، حجره ها را از طلاب می گرفتند تا فضای کافی برای نمازگزاران داشته باشند. ملاعلی محمد، در اواخر عمر بیمار شد و نمی توانست در اوقات نماز در مسجد حاضر شود، نماز جماعت صبح تعطیل شد، در نتیجه وی به نجف اطلاع داد که یکی از پسرهایش به تهران بیاید، و بنابراین آقا شیخ موسی به تهران آمد و هم حوزه درس را عهده دار شد و هم امامت جماعت را به عهده گرفت. چندی بدین ترتیب گذشت ولی کم کم تعداد مردم شرکت کننده در نماز جماعت کاهش یافت. بعد از فوت ملاعلی محمد، در سال 1311 ه.ق/ 1272 ه.ش، نماز جماعت در مسجد از رونق افتاد زیرا آقا شیخ موسی که حوزه درس را اداره می کرد هنگام ورود به تهران رفته رفته با اشخاصی از قبیل فروغی، حاج سیاح و سیدنصرالله تقوی ارتباط داشت و دیگر به وضع مسجد و نماز جماعت نمی رسید. به همین دلیل، عبدالحسین میرزا فرمانفرما پسر هما خانم، از پسر بزرگ ملاعلی محمد درخواست کرد تا از یکی دیگر از فرزندان ملاعلی به نام شیخ علی درخواست کند به تهران آمده و به جای شیخ میرزا موسی امامت جماعت مسجد را به عهده بگیرد. مدت کوتاهی از ورود شیخ علی به مسجد نگذشته بود که به دلیل حسن رفتار و اخلاق پسندیده ی او، دوباره مسجد شاهزاده خانم رونق گرفت . از جمله دیگر امامان جماعت پس از این سه تن می توان از حاج سیدهادی خسروشاهی و سیدباقر خسروشاهی طباطبایی، از سال 1355 نام برد.

وعاظ

از واعظان معروف این مسجد نیز حاجی میرزا محمدرضا همدانی بود که در خاطرات عین السلطنه از وی به عنوان اولین واعظ شهر در سال 1314 ه.ق در دوران سلطنت مظفرالدین شاه نام برده شده است. آیت الله کاشانی نیز از دیگر علمایی است که در این مسجد منبر رفته است. از دیگر واعظان این مسجد می توان از حاج سیدباقر خسروشاهی طباطبایی که در جریان انقلاب اسلامی منبرهای بسیاری در مسجد داشته است و از حاج شیخ احمد کافی یاد کرد.

متولیان

تولیت مسجد شاهزاده خانم با اولاد ارشد چه ذکور و چه اناث واقف است. اولین متولی مسجد، محمدولی میرزا، از اولاد فرمانفرما بود که کوچکترین توجهی به تعمیرات مسجد نداشته است. مسجد هم اکنون به صورت هیئت امنایی اداره می شود و اعضاء هیئت امنا، اعضای شورای محله نیز هستند که در مورد برنامه های سالیانه مراسم مذهبی و امور مسجد تصمیم گیری می کنند.