آغا

آغا

عنوانی است که برای تکریم پیش یا پس از اسم زنان محترم و شریف می آید. همچنین به دنبال یا در ابتدای اسامی خواجه های حرمسرا افزوده می شده است. در زبان ترکی معادل آقا بوده و برای مردان به کار میرفته است.

ریشه شناسی

نیز از لغت مغولی/āʀā/ به معنی شاهزاده خانم، خاتون (که عنوانی بوده است برای زنان عالی نسب) مأخوذ است. برخی به اشتباه آغا را مأخوذ از واژه مغولی آقا /āɢā/به معنای برادر بزرگ دانسته اند. اما آغا/āʀā/ به معنای بانو و خانم است و هم در نوشتن و هم در تلفظ در زبان مغولی با آقا /āɢā/متفاوت بوده است. پس از حملۀ مغول به ایران، وارد زبان فارسی و ترکی شده است و پیش از آن در هیچ نوشته ای به کار نرفته است. کاربرد کلمه آقا و آغا در عصر ایلخانان مغول آغاز شده و در عصر تیموریان به فراوانی به کار رفته است. به عنوان مثال: در ظفرنامۀ شاهی بیش از بیست بار «خواتین و آغایان» آمده است.

ساخت واژی

آغا اسم است و در فارسی پیش یا پس از اسم زنان و مردان خواجه به کار می رود، مانند بتول آغا، آغا محمدخان قاجار. به تنهایی هم به عنوان نام زنان به کار میرفته است، مانند آغابیگم طباطبایی.

معنی و کاربرد

در زبان مغولی آغا/āʀā/ و آقا /āɢā/ دو واژه هستند که نه در نوشتن و نه در تلفظ شبیه یکدیگر نیستند . در زبان مغولی (= ARA) به معنای بانو، خانم، شاهزاده خانم می باشد اما آغا در ترکی با آقا هم معنی ست هر دوی این واژه ها در فارسی /āɣā/ تلفظ میشوند.

و در کتاب آلتان توبچی به معنای همسر نیز آمده است: (BAWDEN - ALTAN)

در زبانهای دیگر

آغا در زبان ترکی معادل آقاست و برای مردان به کار میرود. واژۀ مغولی آقا پس از آن که وارد زبانهای فارسی و ترکی و اردو شد دچار گسترش معنایی شد. در نوشته های کهنتر ترکی آقا با (ق) نوشته می شده است. (ابوالغازی بهادرخان (1970). شجرۀ الاتراک. سن پطرزبورگ 1874-1871)، اما بعدها صورت نوشتاری و معنای آن در زبانهای ترکی دگرگونی فراوان یافت. به عنوان مثال آقا در زبان ترکی اویغوری قدیم به دو صورت آقا و آغا درآمد و تنها در معنای برادر بزرگتر به کار می رفت(Cafer Oglu, A. (1968). Eski Uygurturkcesi Sozlugu. Istanbul). در ترکی یاقوتی به صورت آکا (AKA) (Pekarskiy (1945). Yakut Dili Sozlugu. Istanbul. )و در قزاقی نیز به صورت آغا /ārā/

در تاتاری به صورت آغا/āʀā/ به معنای برادر بزرگتر فقط در خطاب کاربرد دارد. (Poppe, N (1968). Tatar Manual. Wien ) در ترکمنی به صورت آغا /āʀā/برادر بزرگ و آقا (با مفهومی همانند فارسی) و استاد: (Hanser,O. (1977) Turkmen Manual. Wien) و در دیگر زبانهای ترکی به صورت آغا، آقا، آقان، آغای، آکا، آکّا، آکی، آوا، آقّا آها، آخا نوشته شده و مفاهیم زیر را دارد:

برادر بزرگتر، بزرگ قوم، پدربزرگ، آقا (به مفهوم فارسی)، دوست، همراه

در زبان هندی و اردو پیش از نام هر ایرانی آغا میگذاشتند و خطاب به ایرانی آغا صاحب میگفتند.

در زبان مغولی معاصر (زبان خانی) به صورت آغا- آ /āʀāā/به کار می رود.آغا در فارسی و ترکی واژه دخیل از مغولی است. ولی برعکس ترکی که با آقا در یک معنی به کار میرود، در زبان فارسی همواره متمایز از آقا و به معنای اصلی خود یعنی خانم محترم و شریف و همچنین معادل سادات و برای زنان علویه به کار رفته است.