مهستی گنجوی

مهستی گنجوی (قرن پنجم یا ششم) شاعر رباعی سرا و موسیقیدان ایرانی و از اهالی گنجه است که سبک شهرآشوب در رباعی را پایه گذاری کرد.

زندگی‌نامه

مهستی از جمله شاعرانی است که تمام زندگی‌اش با افسانه آمیخته شده و هرکس نیز که از وی یادی کرده بر این افسانه‌ها دامن زده تا بدان جا که بررسی دقیق و همه جانبۀ زندگی وی با دشواری‌های بسیار مواجه است.

تاریخ ولادت و وفات مهستی به درستی معلوم نیست و احوال زندگی‌اش نیز مانند بسیاری از بزرگان گذشته نامعلوم است. بعضی او را از شعرای عهد غزنویان و برخی نیز از شعرای عهد سلجوقیان دانسته‌اند. به عبارت دیگر در تواریخ و تذکره‌ها با اختلاف قول، وی را در عهد چهار پادشاه معرفی کرده‌اند:

الف- سلطان محمود غزنوی

ب- سلطان محمد سلجوقی

ج- سلطان محمود سلجوقی

د- سلطان سنجر سلجوقی

قدیم‌ترین مأخذی که از زمان حیات وی خبر داده، کتاب تاریخ گزیده نوشته حمدالله مستوفی است که به سال 730 هجری قمری تألیف شده است.

تاریخ گزیده و نیز ترجمه‌ی مجالس النفائس از معاصر بودن مهستی با سلطان محمود غزنوی که جلوس وی به سال 387 و مرگش در 421 هجری قمری بوده، خبر می‌دهند و این در حالی است که فریدالدین عطار نیشابوری در کتاب الهی نامه، ضمن حکایتی (حکایت مهستی دبیر با سلطان سنجر) که در 40 بیت سروده شده، مهستی را معاصر سلطان سنجر معرفی کرده است. دولتشاه سمرقندی نیز در تذکرۀ الشعراء که آن را به سال 892 تألیف کرده، همچون الهی نامه، مهستی را معاصر سلطان سنجر سلجوقی (درگذشته 552) اعلام داشته است. منقول است در یک شب زمستانی سلطان سنجر بزمی در حضور بزرگان و گویندگان و از آن جمله مهستی برپا داشت. مهستی برای کاری بیرون رفت. همینکه بازگشت شاه پرسید هوا چگونه است. او فی البداهه پاسخ داد:

شاها فلکت اسب سعادت زین کرد

وز جمله خسروان ترا تحسین کرد

تا در حرکت سمند زرین نعلت

بر گل ننهد پای زمین سیمین کرد

زادگاه

درباره زادگاه مهستی میان تذکره‌نویسان اختلاف است. لطفعلی بیک آذر مؤلف (دانشکده آذر) او را گنجوی دانسته و با این حال گوید که برخی وی را نیشابوری شناخته‌اند. رضا قلی خان هدایت طبرستانی دارنده کتاب مجمع الفصحاء، او را در زمره اهالی گنجه نام برده و از بزرگ‌زادگان آن دیار برشمرده است. محمد حسن خان اعتمادالسلطنه گردآورنده کتاب خیرات حسان، نیز زادگاه وی را همان گنجه می‌داند، اما بر اساس نسخه خطی قصه امیراحمد و مهستی موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران وی از اهالی خجند بوده و پس از درگذشت پدرش با مادر خود از خجند به گنجه رفته و در خرابات شهر جای گرفته است.[۱] هر چند این کتاب اخیر به نظر رمانی تاریخی می آید.

نام و وجه تسمیه

برخی نام مهستی را منیژه یا منیجه دانسته و مهستی را تخلص او ذکر کرده‌اند، هرچند احتمال می‌رود نام منیژه، بعدها به وی نسبت داده شده باشد و شاید برخی از تذکره‌های چاپ هند چون آفتاب عالمتاب این اسم را به او نسبت داده باشند.

برخی ستی را مخفف سیدتی دانسته‌اند. می‌گویند روزی او به سلطان سنجر گفت: من از کنیزان سلطان کهستم، یعنی ناچیزتر و کوچکترم پادشاه پاسخ داد: مه استی یعنی بزرگتر هستی، مهستی این واژه را با اندک تخفیفی برای گرامی شمردن گفته پادشاه تخلص خود ساخت. دسته‌ای دیگر نوشته‌اند شاه (مه استی) به کسر میم نگفت بلکه گفت (مه استی) بفتح میم یعنی ماهی. این گفته درست نیست و همان (مه استی) به معنی بانوی بزرگ درست است چنانکه هنوز در ایران زنان را خانم بزرگ می‌نامند و در آن زمان مهستی می‌گفته‌اند چنانکه سنائی در حکایتی گفته است:

ملک الموت من نه مهستیم

من یکی پیر زال محنتیم

فریدون نوزاد در مقاله‌ای که در نامه گل‌های رنگ نوشته به نقل از کتاب خیرات حسان (مهستی) تخلص منیژه را از بخشش‌های شاه سنجر دانسته که از ادب و فروتنی او خشنود شده و به نام مهستی فرمان شاهانه می‌دهد. رشید یاسمی در مجله ایرانشهر نوشته است:

پدر مهستی در زمان زائیده شدن دخترش همین که چشمم او برخسار فرزند میافتد با خشنودی و شگفتی از رخساره زیبای نوزاد گوید:

مه هستی یعنی تو ماه هستی و از این رو (مهستی) نامبردار گشت.

مهستی بر اساس این که به فتح کسر م یا به سکون، فتح یا کسر س خوانده شود دارای معانی زیر است:

1-   مَهْسِتی، مَهِسْتی

مرکب از دو کلمه‌ی مَه (مخفف ماه) و ستی (به معنای خانم)، یعنی: ماه خانم، ماه بانو.

2-   مَهَسْتی

الف: مرکب از دو کلمه‌ی مَه (مخفف ماه) و هستی (جهان)، یعنی: ماهِ جهان، ماهِ هستی.

ب: مرکب از دو کلمه‌ی مَه (مخفف ماه) و استی یا هستی (فعل)، یعنی: ماه هستی (چون ماه هستی)، ماهی.

3-   مِهْسِتی

مرکب از مِه (به معنای بزرگ، بزرگ‌تر) و ستی (خانم)، یعنی: خانم بزرگ.

تحصیلات

پدرش مردی فقیه و روحانی بود و از همین رو در تربیت فرزندش کوشش به سزایی داشت. زمانی که به آموزش دختران توجهی نمی‌شد از چهار سالگی او را به استادان گرانمایه در مکتب خانه سپرد و از آنجایی که هوش و استعداد بی‌اندازه داشت در ده سالگی به گنجینه سرشاری از دانش و ادب دست یافت. به علاوه او را تحت آموزش استادان موسیقی قرار داد و مهستی در 19 سالگی استادی در موسیقی بی‌مانند شد. چنگ و عود را استادانه می‌نواخت و در زیبایی و خوش منظری معروف بود.

همسر

برخی از تذکره‌ها و تواریخ، پسر خطیب گنجه را همسر مهستی دانسته، و از وی با این نام‌ها و عناوین یاد کرده‌اند: امیراحمد، تاج‌الدین احمد، ابن خطیب، پورخطیب و پسر خطیب. همسر مهستی نیز در شعر دستی داشته و اشعاری از او در اینجا و آنجا ثبت است. کتاب قصه امیر احمد و مهستی (نسخه خطی، کاتبک محمود کاشانی ، قرن سیزده، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران) به این امر میپردازد.[۲] این کتاب که داستان مناظرات و معاشقات مهستی گنجوی ( قرن ۶ق ) و تاج‌الدین امیراحمد ابن خطیب گنجه است بیشتر به افسانه‌ای میماند بدون سند. تاریخ کتابت آن منسوب به جوهری زرگر بخارایی یا بخاری ( م قرن ۶ق ) شاگرد ادیب صابر ترمذی ( م ۵۴۶۹ق ) است. در روایت دیگری این کتاب با تردید به نظامی گنجوی منسوب شده است. در این حکایت مهستی دختر فقیهی است از مارواءالنهر ، صاحب جمال و کمال و آواز خوش و آشنا به موسیقی و دارای طبع شعری روان. پس از فوت پدرش با مادر و دو کنیزک و غلامی از خجند بیرون می‌آید و در کوی خرابات شهر گنجه ساکن می‌شود. او با بزرگان و شاهان نشست و برخاست داشته است. سراسر کتاب داستان ارتباط و پیوند و مشاعره وی با امیر احمد است در نهایت با مرگ امیراحمد و نابینایی و مرگ مهستی حکایت به پایان می‌یابد. از سرنوشت واقعی مهستی اطلاع چندانی در دست نیست . وی شاعره رباعی‌سرای قرن شش بوده است . بعضی او را همطراز خیام و بعضی پس از خیام برجسته‌ترین رباعی‌سرای ایران می‌دانند. در این حکایت بعضی از اشعار او گنجانده شده است. چندین نسخه با عناوینی مشابه نسخه در کتابخانه‌های دنیا موجود است : ۱. رباعیات مهستی گنجه‌ای و امیراحمد ( فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان مورخ ۹۰۰ ه‍ ) ۲. داستان امیر احمدو مهستی ( انستیتو نظام باکو، بی تا) ۳.داستان امیراحمد و مهستی ( کتابخانه ملت استانبول ، بی تا) ۴. رباعیات مهستی و امیراحمد و خطیب ( میکروفیلم دانشگاه تهران مورخ سده ۱۱ ه‍ ش ۳۶۱۴ ) ۵. امیر احمد و مهستی ( موزه بریتانیا ، ۸۷۶ ه‍ [ مصور] ش or8755 ) ، حکایت امیراحمد و مهستی ، سده ۱۰ه‍ ، ش ۳۵۷۲ ، ص ۲۴۳ - ۲۵۷).[۳]

اشعار

مهستی گنجوی شعر فارسی به ویژه چهارپایه یا رباعی را در قرن پنجم هجری بس نغز سرود و در بداهه‌گویی ذوق و استعداد خاصی داشت. او را پس از خیام، برجسته‌ترین رباعی‌سرای ایران به شمار می‌دانند. آثار او پس از دست یافتن ازبکان به شهر هرات توسط عبیدالله خان ازبک از میان رفت و تنها پاره‌ای از آنها باقی ماند.

از مهستی دیوانی برجای نمانده است، و فقط دیوانی از وی تا اوایل قرن دهم در هرات برجای بوده که در حمله عبیدالله خان ازبک به هرات از میان رفته است. از این رو اشعار مهستی را باید همان پراکنده اشعاری دانست که اینجا و آنجا در کتاب‌های قدیم دیده می‌شود. ظاهراً نسخه‌ای از دیوان وی در اوایل قرن دهم از بین رفته است.

کتاب‌هایی که با عنوان دیوان یا رباعیات مهستی گنجوی امروز در بازار است رباعیات وی را به لحاظ اعتبار به سه بخش تقسیم کرده‌اند. رباعیات بخش نخست، متکی بر منابع کهن‌اند و از بالاترین اعتبار برخوردارند. رباعیات بخش دوم، اتکا بر منابع تألیف شده از آغاز قرن دوازدهم تا پایان عهد ناصرالدین شاه دارند و از این رو اعتبار ضعیف‌تری دارند. و آنچه در بخش سوم آمده، مأخذی جز کتاب‌های معاصران ندارند، پس اعتباری بر آنها متصور نیست؛ شاید که بعدها معدودی از رباعیات این بخش از مهستی دانسته شود.

از جمله کتاب‌هایی که به گردآوری رباعیات مهستی گنجوی پرداخته‌اند رباعیات مهستی گنجوی، انتشارات آریاگهر، مهستی گنجه‌ای: بزرگترین زن شاعر رباعی‌سرا، تألیف معین‌الدین محرابی و آشنایی با مهستی گنجوی (الهه شهرآشوب ایران قدیم)، گردآوری جلال نوع‌‎پرست می‌باشد. هلن افشار در رمان صخره ماه سرگذشت مهستی گنجوی را در قالب رمان بیان کرده است.

شهرآشوب

مهستی را پایه‌گذار مکتب «شهر آشوب» در قالب رباعی شناخته‌اند. شهرآشوب‌ نامه‌ها و رساله‌هایی منظوم در باب اصناف و پیشه‌وران است. بسیاری از مشاغل پیشینیان که امروزه از بین رفته است از طریق همین شهرآشوب‌ها رسیده است. مهستی طبقات گوناگون جامعه و مشاغل مختلف را در قالب رباعی به گونه‌ای لطیف و عاشقانه معرفی کرده است. نمونه‌ای از رباعیات شهرآشوب او به قرار زیر است:

بازاری

معشوقه لطیف و چُست و بازاری بِهْ

عاشق همه با ناله و با زاری بِهْ

گفتا که دلت ببرده‌ام، باز بِبر

گفتم که تو برده‌ای، تو باز آری بِهْ

خبّاز (نانوا)

سهمی که مرا دلبر خبّاز دهد

نه از سرِکینه، کز سرِ ناز دهد

در چنگ غمش بمانده‌ام همچو خیر

ترسم که به دستِ آتشم باز دهد

ضرب‌المثل

برخی از ضرب‌المثل‌هایی که امروزه استفاده می‌کنیم از این شاعر است.

زنهار مبادا که گزندی رسدت

کاندر پس پرده‌ی فلک بازی‌هاست

گل بود به سبزه نیز آراسته شد

از مار چه زاید به جز از ماربچه

شغل

برخی محققین نظیر سعید نفیسی، احتمال می‌دهند که مهستی از دبیران زمان خود بوده است:

ظاهراً از دبیران زمان بوده، زیرا که در برخی از کتاب‌های قدیم نام وی را مهستی دبیر ضبط کرده‌اند.

شمس قیس رازی در المعجم فی معائیر اشعار العجم، یک رباعی از مهستی آورده که در برخی از نسخ این کتاب، «مهستی دبیر» نوشته شده است.

درگذشت او را پس از نظامی گنجوی و در 86 سالگی می‌دانند. ظاهرا در همان آرامگاه نظامی در گنجه مدفون است.

منابع

نویسنده: حکمت بروجردی