منیرالسلطنه

زندگینامه

منیرالسلطنه، از همسران غیردائمی ناصرالدین شاه و بانی مسجد منیرالسلطنه بود. پدرش محمدتقی خان معمارباشی از رجال دوره محمدشاه و ناصرالدین شاه و در زمره معماران مشهور به شمار می آمد.  او رئیس اداره بنائی دیوان اعلی (شهیدی، حمیده (1400). وقف نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. ص7 به نقل از محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (1363). چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه (المآثر و الآثار). ج1. به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر. ص44)) و مجری طرح مدرسه دارالفنون بود. پس از آن که بنای دارالفنون توسط میرزا رضا مهندس باشی طراحی شد، این طرح را برای اجرا و ساخت به محمدتقی خان معمار باشی سپردند. او، بعد از ساخت این مدرسه به ریاست اداره بنای دیوانی منصوب شد. در همین زمان، دخترش منیرالسلطنه مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت و شاه او را به عقد خود درآورد. کامران میرزا، حاصل این ازدواج بود. کامران میرزا، چهارمین فرزند پسر شاه بود که در نوزدهم ذی القعده سال 1272 هجری قمری به دنیا آمد وبسیار مورد علاقه شاه بود. او بعدها مفتخر به دریافت القابی چون نایب السلطنه و امیرکبیر از سوی پدرش شد. منیرالسلطنه را والده آقا هم صدا می زدند. اگرچه منیرالسلطنه محبوبیت برخی همسران شاه مثل انیس الدوله را نداشت اما محبوبیت پسرش باعث شد که مثل بسیاری از زنان صیغه ای شاه در حرمسرا مهجور و فراموش شده باقی نماند. حتی زمانی که ناصرالدین شاه در سفر دومش به اروپا در حال گشت و گذار و خوشگذرانی بود، او را فراموش نکرد و نامه او را پاسخ داد و نوشت: «عریضه که نوشته بودی، یک منزلی سرحد، چاپار رساند. الحمدالله احوال ما بسیار خوب است. مضمون عریضه ای است بسیار بامزه. خنده داشت. ان شاالله احوال نایب السلطنه و بچه ها خوب است...».

کامران میرزا در سال 1265ق نیز بالاترین عنوان نظامی قاجار، یعنی امیرکبیر را دریافت کرد، سال ها وزیر جنگ و رئیس کل قشون بود. همچنین حکومت تهران و حکومت چند ایالت ایران را برعهده داشت. گفته شده با اینکه موردعلاقه پدرش بود، ولی به سبب زاده شدن از مادری غیرقاجار به ولیعهدی نرسید.

شهیدی، حمیده (1400). وقف نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. ص7.

مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، هرساله مراسم جشنی به مناسبت تولد حضرت فاطمه (س) برپا می کرد که با درگذشت او برگزاری این مراسم به منیرالسلطنه واگذار شد. این جشن در روز بیستم جمادی الثانی در باغ و منزلش مفصل برگزار می شد. در این مجلس علاوه بر زن های حرم، همسران سفیران و هیأت های خارجی نیز دعوت می شدند و از مردها، فقط ناصرالدین شاه و کامران میرزا نایب السلطنه در میهمانی حضور داشتند. برای این مجلس از یک هفته قبل، دعوت نامه به همسران و دخترهای شاه و اطرافیانشان، زن های شاهزاده ها و وزیران و رجال و سران سپاه و سادات محترم و تاجرهای معتبر فرستاده می شد و میهمان ها از بانو و خدمتکار سراپا سبز می پوشیدند و در تالار سبز هم از میهمان ها پذیرایی می شد که با اسباب و فرش های سبز می آراستند. ظرف ها از بلور و چینی سبز انتخاب می شدند. در این مراسم منیرالسلطنه سینی مرصعی پر از مسکوک زر بر دست از این سو به آن سو می رفت و به بانوان، یک اشرفی و کنیزها را یک پنج زاری می داد. سفره های ناهار را هم در شش اتاق بزرگ پهن می کردند. پس از ناهار مراسم آغاز و سه تن از سادات جلیل القدر بر صندلی ای مخمل سبز می نشستند و شمه ای از عروسی حضرت زهرا (س) یاد می کردند و اشعاری در این زمینه می خواندند.

منیرالسلطنه، چهار برادر داشت که در همه حال او را کمک می کردند. برادر بزرگش به عنوان للـه باشی کامران میرزا مشغول کار بود و برادر دومش، محمد ابراهیم خان امیرنظام، هم مثل پدرش معمار بود و سال 1299 هجری قمری موفق شد با حمایت های خواهرش نزد شاه و با پرداخت پیشکشی قابلی، لقب وزیر نظامی را از ناصرالدین شاه دریافت کرده و به وزارت طهران برسد. او، مدتی که در این منصب به کار مشغول بود، به ثروت زیادی دست پیدا کرد اما زیاد عمر نکرد و ده سال بعد از دنیا رفت و همه اموالش به منیرالسلطنه رسید. برادر دیگر منیرالسلطنه هم احمدخان فراشباشی نام داشت.

منیرالسلطنه، مثل سایر همسران شاه در جریان تنباکو از دستور میرزای شیرازی تبعیت کرد و تا زمان لغو قرارداد تنباکو لب به قلیان نزد. او، آداب مذهبی را به جا می آورد و نماز جماعت اندرونی شاه به دستور او پیوسته برقرار بود. منیرالسلطنه، سال 1300 هجری قمری علمی به کربلا فرستاد که بعد از موافقت تولیت آنجا، در حرم حضرت ابوالفضل (ع) نصب شد.

بعد از احداث حصارناصری و گسترش شهر طهران، کامران میرزا باغ و عمارت بسیار بزرگی در بخش غربی جدید شهر ساخت. این باغ و عمارت به امیریه شهرت یافت. به تبع او، منیرالسلطنه، نزدیک باغ پسرش، باغ و عمارت بزرگی ساخت که به منیریه معروف شد. محله منیریه امروز طهران، همان جایی است که باغ و عمارت منیرالسلطنه قرار داشت و از دوره پهلوی به مرور رشد کرد و تبدیل به محله منیریه شد.

از تاریخ دقیق مرگ منیرالسلطنه اطلاعی در دست نیست. او، زمان مظفرالدین شاه زنده بود و بعد از مرگش او را به نجف برده و در حرم حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) دفن کردند.

یعقوبی، بهزاد (1396). مساجد دارالخلافه. تهران: دارالخلافه.صص347-349.

موقوفات و مصارف

برادر منیرالسلطنه، محمد ابراهیم خان امیرنظام از رجال معروف دوره قاجار، در سال 1309 ق درگذشت و چون دارای فرزندی نبود تمام دارایی اش به منیرالسلطنه و کامران میرزا رسید. طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، دکتر فوریه فرانسوی در خاطراتش به ثروت هنگفت او اشاره دارد.

شهیدی، حمیده (1400). وقف نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. ص10 به نقل از فووریه، ژوآنس (1384). سه سال در دربار ایران. ترجمه عباس اقبال آشتیانی. تهران: علم. ص221.

به نظر می رسد، همین ثروت در وقف بخشی از املاک و مستغلات، به منیرالسلطنه کمک کرده است. از منیرالسلطنه به عنوان واقف، وقف نامه ای به تاریخ 14 صفر 1311 ق، موجود است که در آن املاک و مستغلات قابل توجهی را وقف کرده است. وقف نامه مذکور در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی تحت شماره 45796 در شمار نسخ فوق العاده نفیس قرار دارد. وقف نامه به صورت کتابچه ای است، دارای 39 برگ به علاوه یک برگ نانوشته است. در تمامی صفحات وقف نامه، مهرهای بیضی شکل با نقش های ذیل ضرب شده است:

مهر کامران میرزا نایب السلطنه در صفحات 1، 6، 20، 23، 32، 39 (برگ آخر) با نقش: نایب السلطنه امیرکبیر 1285

مهر منیرالسلطنه در تمامی صفحات به غیر از صفحه 39 (برگ آخر) با نقش منیرالسلطنه.

مهر محمدحسن از علمای تهران که وقف نامه توسط وی تدوین شده است، در تمامی صفحات با نقش عبده الراجی محمد حسن.

شهیدی، حمیده (1400). وقف نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. صص10-12.

موارد وقف:

1-   محال مازندران

الف- محال مازندران، شامل املاک شخصی و متصرف منیرالسلطنه به این شرح:

1-   شش دانگ قریه ارویج کلا.

2-   شش دانگ قریه افراسیاب کلا.

3-   سه دانگ مشاع از شش دانگ قریه شاه کلا.

در زمان نگارش وقف نامه، مال الاجاره املاک فوق الذکر در مجموع، هزار و صد وهشتاد تومان می شد که بعد از کسر عُشر جهت متولی و ناظر، هزار و شصت و دو تومان باقی می ماند.

4-   مبلغ صد و بیست تومان از محصول قریه غنی آباد تهران.

5-   مبلغ سیصد و شصت تومان از محصول قریه پیر یوسفان قزوین.

جمع عواید: هزار و پانصد و چهل و دو تومان

مصارف:

1.    مبلغ ششصد و سی و هشت تومان و پنج هزار دینار جهت عتبات عالیات به این شرح:

نجف اشرف: چهارصد و بیست و یک تومان. موارد مصرف:

-        جهت قرائت قرآن کریم در حرم حضرت علی (علیه السلام) و در آرامستان وادی السلام جهت اموات واقفه (منیرالسلطنه).

-        روضه خوانی و قرائت زیارت عاشورا در حرم حضرت علی (علیه السلام) و صرف آب، قهوه و قلیان، همچنین پرداخت اجرت روضه خوان.

-        روضه خوانی بر سر مقابر اموات واقفه و دادن خیرات حلوا، نان و خرما در شب های جمعه.

کربلا: هشتاد و هفت تومان و پنج هزار دینار. موارد مصرف:

-        در حرم حضرت امام حسین (علیه السلام) و حضرت ابوالفضل (علیه السلام) صرف روضه خوانی و ذکر مصائب آل محمد به مدت بیست روز (دهه محرم و دهه آخر ماه رمضان).

-        صرف هزینه روشنایی چراغ در صحن حضرت ابوالفضل (علیه السلام).

-        پرداخت مواجب به مباشر جهت انجام امور فوق.

کاظمین و سامرا: صد و سی تومان. موارد مصرف:

-        صرف روضه خوانی و هزینه اطعام در دهه محرم یا در دهه آخر ماه صفر در حرم مطهر در سامرا.

-        صرف روضه خوانی در دهه محرم و ده روز آخر ماه رمضان در حرم مطهر ائمه (علیه السلام) در کاظمین.

-        پرداخت مواجب مباشرین.

2-   مبلغ نهصد و سه تومان و پنج هزار دینار جهت روضه خوانی در مدرسه سید ناصرالدین و منزل کشیک باشی. به این شرح:

-        ختم قرآن برای اموات در مدرسه سیدناصرالدین.

-        روضه خوانی در شب های جمعه، بروات و احیاها به مدت ده روز در ماههای رجب، شعبان، رمضان در مدرسه سید ناصرالدین.

-        روضه خوانی در دهه محرم در منزل مسکونی کشیک باشی و در مدرسه سیدناصرالدین.

ب- محال مازندران نزدیک سازی از املاک شخصی و متصرفی منیرالسلطنه به این شرح:

-        دو دانگ مشاع از شش دانگ قریه خار میان.

-        سه دانگ از شش دانگ قریه میان شاه.

-        شش دانگ قریه اسدآباد.

-        شش دانگ قریه کوکنده.

-        شش دانگ قریه پیزکی.

-        شش دانگ مزرعه جمال کلا.

جمع عواید: بعد از کسر یک عشر جهت حق التولیه و حق النظاره باقی آن به مبلغ هزار و صد و نود و دو تومان و پنج هزار دینار وجه قران چرخی.

مصارف:

-        روضه خوانی در دهه محرم و دهه آخر ماه صفر در صحن مطهر امام رضا علیه السلام.

-        فقیران ارحام واقفه (منیرالسلطنه)

-        زوار فقیر و مجاورین قبور ائمه اطهار.

-        بیماران فقیر و عروسی فقیران

2- مستغلات واقع در دارالخلافه تهران

الف- تیمچه دارالصنایع، مشهور به تیمچه حسینیه واقع در بازار صندوق دار نزدیک به گذرگلوبندک. با جمیع توابع و متعلقات آن از عرصه، اعیان و حجرات فوقانی، تحتانی و دکاکین آن.

ب- 68 باب دکان واقع در تهران به شرح ذیل:

1-   دکاکین جنب عمارت باغ دروازه قزوین

2-   دکاکین جنب خانه قدیم گذر معیرالممالک

3-   دکاکین گذر پاچنار

4-   دکاکین در بازار مسگرها

5-   دکاکین جنب سرای شاه

6-   دکاکین بازار جنب چهل تن

7-   دکاکین واقع در سر چهار سوق بزرگ، بازارچه قوام الدوله، گذر حاج حسن، بازارچه میرزا جهان، گذر قنات آباد، گذر حاج کاظم معمار.

عواید: مجموع درآمد از مال الاجاره ماهانه مستغلات مذکور در زمان تدوین وقف نامه، دویست تومان و چهارهزار و پانصد دینار.

مصارف:

-        بعد از کسر یک عشر بابت حق التولیه و حق النظاره، صرف مخارج مدرسه سید ناصرالدین (مدرسه منیریه ناصری) شامل: حقوق خادم، مدرس، کتابدار، مؤذن و امام جماعت مسجد مدرسه، شهریه طلاب، هزینه روغن چراغ، خرید و مرمت کتب، تعمیرات ساختمان.

ج- وقف ساختمان جدید مدرسه سیدناصرالدین با جمیع توابع آن که توسط واقفه احداث شده است، جهت طلاب دینی که حائز شرایط ذکر شده در وقف نامه بودند.

شهیدی، حمیده (1400). وقف نامه منیرالسلطنه (سندی ماندگار از زنان واقف دوره قاجار). قم: نشر استناد. صص14-18.