زهرا کیا (خانلری)
زهرا ناتل خانلری (1291- 1369 ) استاد، نویسنده، مترجم و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، از اولین زنانی است که به اخذ دانشنامه دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران نائل آمد.
زندگینامه
دکتر زهرا کیا، محقق ادبیات کلاسیک ایران ، فرزند هادی کیا نوری و نوه حاج شیخ فضل الله نوری است. او در سال 1291 شمسی در تهران متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه ناموس که معروف ترین مدرسه آن زمان بود به پایان رساند. تحصیلات دبیرستانی را در دارالمعلمات مرکزی (دانشسرای مقدماتی) انجام داد و بلافاصله در سن هفده سالگی به تدریس در مدارس ملی و دولتی پرداخت. سپس خود را برای گذراندن امتحانات دوره کامل متوسطه با پسران آماده کرد و اجازه آن را نیز از وزارت معارف دریافت نمود و در سال 1314 پس از گذراندن امتحان ورودی، در رشته ادبیات فارسی دانشکده ادبیات تهران که در آن زمان دانشسرای عالی نامیده می شد پذیرفته و در سال 1318 به اخذ لیسانس نائل آمد . او ضمن خدمت دولتی در رشته دکتری زبان و ادبیات فارسی که تازه تأسیس شده بود ادامه تحصیل داد و در سال 1323با گذراندن رساله دکتری درباره «سبک ادبی تاریخهای ایران بعد از اسلام» با راهنمایی محمدتقی ملک الشعراء بهار به اخذ دکترا با درجه بسیار خوب نائل آمد.
زهرا خانلری پس از چندسال تدریس در دبیرستان به ریاست دبیرستان نوربخش(رضا شاه کبیر) منصوب شد. او نخستین زن ایرانی است که در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشنامۀ دکتری گرفت.
او در سال 1320 شمسی با پرویز ناتل خانلری همکلاسی دکترای خود ازدواج کرد و به اتفاق «مجله ادبی سخن» را در سال 1322 شمسی منتشر کردند. او در این ایام در شورای زنان با مرحوم دکتر فاطمه سیاح و عده ای دیگر به فعالیت های اجتماعی پرداخت و به سمت منشی هیئت مدیره شورا منصوب شد. او دختری به نام ترانه دارد که در پاریس در رشته ساختمان تحصیل کرده است. زهرا خانلری پس از مرگ دردناک فرزندش «آرمان» از هرگونه فعالیت اجتماعی دست برداشت و تنها به کارهای ادبی خود ادامه داد و فرهنگ ادبیات جهان را نوشت که سال ها بعد در سال 1375ش منتشر شد.
او از هفده سالگی بنابر ذوق شخصی به مطالعه و نوشتن مقالات در جراید روز پرداخت و در همان ایام دو داستان به نام «پروین و پرویز» و «ژاله یا رهبر دوشیزگان»(1315) نوشت و چنان که ذکر شد در مجله «سخن» به داستان نویسی و ترجمه مقالات پرداخت. خانلری مقالات خود را با نام مستعار (ژاله رهبر) می‌‌‌نوشت.
در سال 1339 که برای مطالعه درباره کتاب های درسی سفری به فرانسه و انگلستان کرد و در بازگشت در سازمان کتابهای درسی با عده ای از همکارانش دست به تغییر و تحولی بزرگ در کتابهای درسی مدارس زد و کار را از اولین کتاب دبستانی آغاز نمود و به کلی سبک کتابهای کهنه و قدیم را عوض و کتابهای تازه را به سبک آخرین روش کتابهای درسی دنیا با درنظر گرفتن محیط و زبان کشور خود تألیف کرد و برای آموزگاران نیز روش تدریس نوشت تا با سهولت بتوانند کتابهای تازه را تدریس بنمایند و این همکاری را تا کتاب فارسی اول دبیرستان ادامه داد و کتابهای سال پنجم و ششم دبیرستان را شخصاً نوشت و این کتابها از سال 1341 به تدریج به صورت کتابهای رسمی در سراسر کشور تدریس شد. و چون همیشه در ضمن تدریس در دبیرستان و دانشگاه به این نکته برمی خورد که شاگردان از داستان های منظوم و معروف ادبی زبان فارسی به کلی بی اطلاع اند و هرگز فرصت خواندن آنها را ندارند بنابراین درصدد برآمد که این داستان ها را خلاصه کند و به لباس نثر درآورد.
این مجموعه که با شیوۀ خاصی نوشته شد به نام «داستان های دل انگیز ادبیات فارسی»(1337) منتشر و دوبار تجدید چاپ و برنده جایزه یونسکو در ایران شد.
دیگر از کارهای ادبی او تألیف کتاب لغتی است که شامل معرفی بزرگان و رجال ادب ایران و نام و احوال اشخاص بزرگ داستانی و پیغمبران یا کسانی است که به نحوی در ادبیات فارسی مورد تمثیل و اشاره قرار گرفته اند و همچنین نام کتابهای مهم ایرانی به زبان فارسی یا عربی و اصطلاحات نجوم و منطق و نکته های مهم عروض و قافیه و صنایع بدیع.
سرانجام زهرا کیا در سن 75 سالگی در تهران درگذشت.
آثار
پروین و پرویز(مجموعه داستان)(1312). تهران: مطبعه مهر.
ژاله یا رهبر دوشیزگان(داستان)(1315). تهران: چاپخانه مرکزی: مطبعه اقبال.
داستانهای دل انگیز ادبیات فارسی(1337). تهران: نیل.
راهنمای ادبیات فارسی: (فرهنگ اعلام و اصطلاحات)(1341). تهران: کتابخانه ابن سینا.
حسنک وزیر از تاریخ بیهقی(1342). تهران: امیرکبیر.
برگزیده قابوسنامه (1345). تهران: امیرکبیر.
روش تدریس کتاب فارسی چ‍ه‍ارم دبستان(م‍ول‍ف‍ان ل‍ی‍ل‍ی آه‍ی (ای‍م‍ن)، زهرا خانلری)(1345). تهران: شرکت سهامی افست: موسسه انتشارات فرانکلین.
فارسی و دستور برای سال پنجم دبستان(با همکاری ل‍ی‍ل‍ی ای‍م‍ن (آه‍ی))1345). تهران: سازمان کتابهای درسی ایران.
فارسی و دستور برای سال ششم دبستان(1347). تهران: سازمان کتابهای درسی ایران.
فارسی سال اول دبیرستان(مؤلفان م‍ص‍طف‍ی م‍ق‍رب‍ی، ف‍ت‍ح‌ال‍ل‍ه م‍ج‍ت‍ب‍ای‍ی، زهرا خانلری (کیا))(1347). تهران: شرکت سهامی طب‍ع و نشر کتابهای درسی ایران.
فرهنگ ادبیات فارسی دری(1348). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نمونه غزل فارسی(1362). تهران: امیرکبیر.
افسانه سیمرغ(از منطق الطیر عطار) برای کودکان(این کتاب در رسا موجود نیست اما در ویکی پدیا ذکر شده است)
بحث تحقیقی دربارهٔ فعل در تاریخ بیهقی(این کتاب در رسا موجود نیست اما در ویکی پدیا ذکر شده است)
تاریخ و تاریخ‌نویسی در ایران(این کتاب در رسا موجود نیست اما در ویکی پدیا ذکر شده است)
چهار داستان حماسی از شاهنامه فردوسی(این کتاب در رسا موجود نیست اما در ویکی پدیا ذکر شده است)
فرهنگ ادبیات جهان(1375). تهران: خوارزمی.
هفت خوان رستم(1399). تهران: میرماه، کتاب های میرکا.
م‍ن روائ‍ع ال‍ق‍ص‍ص ف‍ی الادب ال‍ف‍ارس‍ی(بی تا). ت‍ع‍ری‍ب ع‍ب‍دال‍م‍ج‍ی‍د ب‍دوی، ال‍م‍ک‍ت‍ب‍ه ال‍ش‍رق‍ی‍ه.
فارسی و دستور کتاب اول(بی تا). دهلی: ادراه ادبیات دلی.
ترجمه
رنج های جوانی ورتر(اثر آندره موروآ)(1322). تهران.
بیست داستان(اثر لویجی پیراندلو)(1335). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
آقای رئیس جمهور(اثر میگل انجل استوریاس)(1348). تهران: خوارزمی.
دنیای خیال(اثر آندره موروآ)(1349). تهران: ابن سینا: فرانکلین.
توروتومبو. آی‍ی‍ن‍ه ل‍ی‍داس‍ال(داستان ک‍وت‍اه)(1351). تهران: خوارزمی.
پاپ سبز(اثر میگل انجل استوریاس)(1360). تهران: خوارزمی.
تعطیلات پایان هفته در گواتمالا(مجموعه داستان، اثر میگل انجل استوریاس)(1365). تهران: توس.
خانه و جهان(اثر راب‍ی‍ن‍دران‍ات ت‍اگ‍ور)(1367). تهران: توس.
شب های روشن(اثر فئودر داستایوسکی)(1398). تهران: انتشارات جامی.
منابع