کلثوم‌ننه

کلثوم ننه یا عقایدالنساء نام کتابي طنزآمیز و انتقادی اثر آقاجمـال خوانسـاری ( وفات 1125ق.) از فقیهـان دورۀ صفویّه است. کلثوم ننه در نقـد دینـداری عامیانـه و باورهـای خرافـي رایـج میـان زنـان و قدیمی ترین سند مکتوب دربارۀ اخلاق و آداب و رسوم زنان عامي ایـران اسـت .[۱]

عناوین

عناوین رساله به ترتیب زیر است:

مقدمه : در بیان اسامی علما و فضلا و فضیلت ایشان

باب اول :در بیان وضو و غسل و تیمم

باب دوم : دربیان اوقاتی كه نماز ساقط و ترك آن واجب است

باب سوم : در بیان روزه

باب چهارم : در بیان نكاح

باب پنجم : در بیان احکام شب زفاف

باب ششم : در بیان زائیدن زائو و اعمال و متعلقات

باب هفتم : در بیان حمام رفتن

باب هشتم: در بیان سازها و افعال آنها

باب نهم: در بیان معاشرت زنان با شوهران خود

باب دهم: در بیان مطبوخاتی که به نذر واجب میشود

باب یازدهم: در بیان تعویذ و چشم زخم

باب دوازدهم: در بیان اقسام محرم و نامحرم

باب سیزدهم: در بیان استجابت دعای زنان

باب چهاردهم: در بیان آمدن مهمان به خانه و بیرون رفتن و متعلقات آن

باب پانزدهم: در بیان صیغه خواهرخواندگی

باب شانزدهم: دربیان چیزهایی که بعد از خواهر خواندگی برای یکدیگر فرستند

خاتمه کتاب: در بیان ادعیه و اذکار متفرقه و آداب کثیرالمنفعه

درباره نویسنده

عقایدالنّساء یا کلثوم ننه نوشـتة آقاجَمـالِ خوانْسـاری یـا آقاجمـال اصـفهاني (1125ق.) محدّث، اصولي، حکیم، متکلّم و فقیه فرزند آقاحسین خوانساری است. وی در خوانسار زاده شد، در اصفهان زیست و همانجا درسال 1125 ق. درگذشت و در تخته فولاد به خاک سپرده شـد. در حـوزۀ علمیّة اصفهان نزد پدرش، آقاحسین محقّـق خوانسـاری و دایـي خـود، مـلا محمّـدباقر محقّـق سبزواری و نیز ملا محمّدتقي مجلسي درس خواند. سـپس در همان حوزه بـه تدریس معقول و منقول پرداخت. آقاجمال از علمای طـراز اوّل و مدرّسـان برجسـتة آن دوران اصـفهان بـود، بـه گونه ای که در زمان خود ریاست حـوزۀ تـدریس اصـفهان را بـه عهـده داشـت. او از ملا محمد تقی مجلسی اجازه نقل حدیث داشت. آقا جمال عالمی نکته سنج و صاحب طبعی لطیف بود.

آقاجمال جز عقایدالنّساء یا کلثوم ننه آثار بسیاری دارد. [۲] [۳] اما آنچه باعث شهرت و شناخت همگاني وی شـده، ابتکـار عمـل او در تـألیف کلثوم ننه است. در کمتر منبعي کتاب عقایدالنّساء جزء آثار او ذکر شده است و ظاهراً خود او نیـز نـامش را بر کتاب ننوشته است . به نظر علي بلوکباشي شاید دلیل آن شهرت او در فقه و اصـول و مرجـع تقلیـد بـودنش و همچنین بي ارزش بودن چنین کتابي نزد مردم آن زمان باشد. نخستین کسي که از کتاب عقاید النساء آقاجمال یاد کرده میرزا محمّدعلي اصفهاني نویسندۀ تـذکرۀ یخچالیـه اسـت .

نسخ کتاب

از کتاب کلثوم ننه نسخه های مختلف، خطي، سنگي و چاپي در دست است. این کتاب سالهای در ۱۲۹۵ ق و ۱۳۱۴ ق به چاپ سنگی رسید. همچنین در مجله کتب هفته شماره 17-18 به اهتمام علی بلوکباشی به چاپ رسیده است.امحمود کتیرایي ایـن کتاب را تصـحیح و در سال1349 به همراه مرآت البُلَها چاپ کرد. کلثوم ننه با طرحهای بیـژن اسـدی پـور در سال 1362 چاپ و منتشر شد. بهرام چوبینه نیز ترجمه ای از همین کتاب را در سـال 1378( انتشـارات آزاده سپهری، کلن ، آلمان) به چاپ رسانده است. ج. اتکینسـن (Atkinson. J )عقایدالنّسـاء را در سال 1971 میلادی(1350ش.) در لندن به زبان انگلیسی انتشار داد [۴] و در سال1832در پاریس به زبان فرانسه به همّـت تونلیه (Thonnelier. J) ترجمه و چاپ شـده اسـت. ترجمـة ترکـي آن در تبریـز بـا عنـوان کتاب تفریحنامة کلثوم ننه و احوالات زینب پاشا در کتابفروشي فردوسي و بدون تاریخ به چاپ رسـید.

موضوع کتاب

دینداری عامیانه گرچه در مباحث دین پژوهي مورد توجّه قرار مي گیرد، امّـا در حوزه مطالعات مردم شناختی نیز قرار می گیرد. دین عامیانه، باورها، شعائر، ارزشها و هنجارهـایي دارد که در بین قشرهای فرودست جامعه رواج مي یابد و از دین فرهیختگـان و عالمـان متمـایز مي شود. دین رسمي و عالمانه، معمولا از سوی نهادهای تخصّصي حمایت مي شـود، امّـا دین عامیانه از سـوی نهـاد بـه خصوصـي پشـتیباني نمی شود. آنچه آقاجمال در نقد رفتار زنان مي نویسد، تفسیر عوام از دینداری است. کتاب از آنجا که به سبک رساله های عملیه به نگارش درآمده مي تواند نقد آنها نیز باشد.

از آنجا که زنان به بهانه های پیش پا افتاده از نماز خواندن شانه خالی می کردند آقاجمال با دقت این موارد را بیان می کند:

در بیان اوقاتی که نماز ساقط میشود: اوّل در شب عروسيها؛ دویُم در وقتي که سازنده یا نقارهچي به خانـه آمـده باشـد؛ سِیُم وقتي که زن خویشان خود را در حمّام ببینـد، لازم اسـت کـه تـرک نمـاز کنـد و احـوال شوهرش را به خویشان گوید؛ چهارم روزی که به موعظه شنیدن رفتـه باشـد؛ پـنجم روزی کـه جامة نو پوشیده باشد و ترسد در حال رکوع جر خورد و ضـایع شـود . در ایـن صـورت، خالـه جان آغا تردّدی دارد و گفته که ترک نماز مستحبّ است نـه واجـب و ایـن قـول خـالي از قـوّت نیست. ششم روزی که زن زینت عید کرده باشد، یـا زني کـه بـه عروسي رفتـه، یـا زني کـه شوهرش در سفر مانده باشد و این قول اجماعي است و بعد از این اوقات، در چند موضـع دیگـر ترک نماز و روزه واجب ميباشد. چون سندش ضعیف، بـود و اختلافي داشـت، ایـراد نشـد.

خوانساری در باب دهم در بیان مطبوخاتي که به نذر واجب ميشودمينویسد:

باجي یاسم گفته که بر هر زني واجب است که هفته ای یک مرتبه و اگر ممکن نشود، مـاهي یـک مرتبـه و اگر باز هم استطاعت نداشته باشد، سالي یک مرتبه سَمَنو بپزد و اگر کسي تـرک کنـد، مرتـد و اگر العیاذبالله کسي در این امر عقیدۀ سستي داشته باشد، در حکم کفر او تـأمّلي نیسـت و وارد شده: أَتَرجُو رَحمَةَ الله امرأه تَارِکُهُ الطـبخَ السَّـمَنُو وَ کَـانَ لَهَـا اسـتَطاعَه طَبخِـهِ، فَـالَ فَـلاح لَهَـا فِي الدَّارَین َ إِلَي یَومِ القِیَامَةِ؛ و نیز دیگر احادیث در این باب بسیار دیده شده، امّا به همین مختصر اکتفا شد.

این عبارت حاکي از نقد سـرعت صـدور احکـام مهـمّ و حیـاتي بـرای اشخاص در موارد غیر ضروری است. در عصر مؤلّف، صدور برخي فتاوی سرعت مـي گیرد و بـه مجرّد مشاهدۀ کمترین خطایي احکام سخگیرانه شرعي صادر مي شود.

باب دوازدهم کتاب درمورد محرم و نامحرم است. ظاهرا زنان در آن دوران هم مانند امروز بیش از هر کس در برابر طلاب دینی پوشش موی خود را رعایت می کردند. آقا جمال با نگاهی طنز آمیز به این امر می نویسـد :

بـدان کـه کسـاني کـه نامحرمند، مندیل [عمامه] به سَرَند، هرچند طفل باشد و کلثوم ننه گفته که اگـر مندیل بـه سـر سـواره باشد، حرمتش بیشتر است و از این بدتر، طالب العلم اَند، هرچند کلاه به سر باشند کـه گـریخت از ایشان واجب است و دَدِه بزم آرا گفته که هر طالـب علمي کـه فضـلش بیشـتر و خـدا بهتـر شناسد، حرمتش بیشتر است. امّا آناني که محرمند، نقاره چي و سـبز ی فـروش و بلبلـی فـروش و لَبلَبوفروش و عدس فروش و زردک فروش و یهودی که در خانه ها کلاه کهنه و قباکهنه مي گوید و گلوبندفروش و عمله و کلاه به سر هر که باشد به غیر طالب علم کـه گـریخت از ایشـان واجـب است.

عقاید بزرگان

دهخـدا کلثـوم ننـه را نقـد خرافـات مي شـمارد و ميگوید: کلثوم ننه با بي بي شاه زینب و دَدِه بزمآرا و باجي یاسـم مَثَـل اعـلا ی معتقـدان بـه اوهام و خرافات زنانه اَند.

به عقده معین کلثوم ننه کتابی است به فارسی در هزل و موضوع آن مقابله اختلافات فقهاست و از جمله از آداب و رسوم زنان و اوباش بحث میکند. مولف فرض کرده است که این مراسم و آداب وحی شیطان است.

به اعتقاد صادق هدایت تنها کتابي که ميشـود گفت راجع به آداب و رسوم عوام نوشته شده همان کتاب معـروف کلثـوم ننـه تـألیف آقاجمـال خوانساری است.

(ادامه دارد)