طاهره صفارزاده

طاهره صفارزاده

طاهره صفارزاده (1315-1387) شاعر، نویسنده، مترجم و قرآن‌پژوه معاصر بود.

زندگی‌نامه

طاهره صفارزاده در 27 آبان 1315 در خانواده‌ای اهل فرهنگ و ادب متولد شد. نیاکان او از بزرگان شهر کرمان و عموماً اهل زهد و سلوک عرفانی بودند. جدش، حاج اسماعیل جهرمی، تاجر گلابتون بود و مکتب قرآن داشت و از او کراماتی نقل شده است. جد دیگرش میرزا علیرضای بزرگ نیز اهل سلوک عرفانی بود و در عین مکنت، زندگی ساده‌ای داشت و هر روز عده کثیری از سفره اطعام او بهره‌مند می‌شدند. مادربزرگ طاهره، بی‌بی مرصع، نیز زنی شاعر و چشم پزشک بود و پدرش، درویش نام، وکیل عدلیه، که بیشتر به موکلین بی‌بضاعت خدمت می‌کرد.

طاهره با از دست دادن مادر و پدر خود در پنج سالگی (1320)، توسط دایی‌اش به کرمان برده شد و بدین ترتیب تحت سرپرستی مادربزرگش بی‌بی مرصع پرورش یافت. در شش سالگی (1321) به مکتب رفت و تجوید، قرائت و قرآن را نزد ملاباجی آموخت.

ازدواج

صفارزاده در سال 1337 با محمدرضا جبارپور ازدواج کرد اما بعد از او جدا شد و به همراه فرزندش، علیرضا که آن هنگام یک ساله بود، به تهران مهاجرت کرد. او در سال 1361 با عبدالوهاب نورانی وصال، ادیب، شاعر و نویسنده و استاد دانشگاه ازدواج کرد که این زندگی مشترک تا زمان درگذشت آن استاد در 23 دی 1373 ادامه داشت.

تحصیلات

طاهره صفارزاده تحصیلات دوران ابتدایی و متوسطه را در کرمان گذراند. او اشعار سعدی و حافظ، آثار صادق هدایت و ترجمه‌های رایج داستانی و نشریات مختلف روز را مطالعه می‌کرد، به گونه‌ای که در یازده سالگی بخشی از دیوان حافظ را حفظ شد. طاهره با اخذ رتبه اول دیپلم ادبی و شرکت در امتحانات ورودی دانشگاه‌ها، در سه رشته حقوق، زبان و ادبیات فارسی و زبان و ادبیات انگلیسی قبول شد، اما سرانجام تحصیلات عالیه را در رشته زبان و ادبیات انگلیسی در دانشگاه شیراز ادامه داد و در سال 1337 لیسانس گرفت. سپس برای ادامه تحصیلات به آمریکا رفت و موفق به کسب درجه MFA (Master of Fine Arts) (فوق لیسانس هنرهای زیبا) از دانشگاه آیووا شد. همزمان ضمن گذراندن واحدهای درسی دیگر، برای درس‌های اصلی شعر امروز جهان، موضوع‌های نقد ادبی، نقد علمی ترجمه و سینمای مستند را انتخاب کرد. سینما را نیز به عنوان هنر دوم برگزید و دو فیلم کوتاه ساخت. همچنین موفق شد تعریف‌ها و ایده‌های جدیدی در زمینه هنر به ویژه شعر ارائه کند. نخستین نمونه این نوع شعرهایش او را در میان شاعران و نویسندگان کشورهای مختلف جهان اعتبار و شهرت بخشید و ارتباط‌های ادبی متقابلی میان او و شاعران و هنرمندان دیگر کشورها پدید آورد.

فعالیت‌های شغلی

صفارزاده پس از مهاجرت به تهران مدتی با کار در یک شرکت بیمه، با تدریس زبان انگلیسی و نوشتن داستان برای مطبوعات، امرار معاش می‌کرد. سپس با برعهده گرفتن مسئولیت صفحه شعر یکی از مجله‌ها، به عنوان مترجم متون فنی در شرکت نفت استخدام شد و با استفاده از بورسیه‌ای سه ماهه برای گذراندن دوره روزنامه‌نگاری به انگلستان رفت، اما درگذشت فرزندش سبب شد به ایران بازگردد و دوباره در شرکت نفت مشغول به کار شود. او ساخت فیلم‌های مستند و ترجمه فیلم‌ها را به عهده گرفت، اما بعد به دلیل صحبت‌هایی که در اردوی فرزندان کارگران شرکت نفت برای بچه‌ها و علیه ظلم کرد، از طرف ساواک مورد بازجویی قرار گرفت و چون با استعفایش موافقت نشد، تقاضای مرخصی بدون حقوق کرد و به قصد ادامه تحصیل از ایران خارج شد و با معرفی‌نامه‌ای که فریدون رهنما برایش گرفت، به یکی از مؤسسه‌های آموزشی تلویزیون بی. بی. سی مراجعه کرد تا سناریونویسی بخواند، ولی چون در آنجا بیشتر به کارگردانی فیلم و تلویزیون توجه می‌شد، منصرف شد.

طاهره صفارزاده پس از بازگشت به وطن، به عنوان مترجم و ویراستار در یک مؤسسه کار کرد. او در سال 1348 سفری به هند و چین رفت. در سال 1349 به استخدام دانشگاه ملی (شهید بهشتی کنونی) درآمد. اما به دنبال انتشار کتاب ایواسیوک، نویسنده و منتقد رومانی در سال 1354 که در آن صفارزاده را یک شاعر انقلابی خوانده بود، مورد عتاب ساواک قرار گرفت. از آنجا که اشعارش مورد پسند حکومت شاه نبود، در سال 1355 به جرم سرودن شعر مقاومت دینی و امضا نکردن برگه عضویت اجباری در حزب رستاخیز، از دانشگاه اخراج شد. او در ایام خانه‌نشینی، وقت خود را صرف خواندن تفسیر قرآن کرد و کتاب سفر پنجم را به چاپ رساند. صفارزاده دو سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به ریاست دانشگاه شهید بهشتی انتخاب شد، اما نپذیرفت. او مدتی سرپرستی دانشکده ادبیات را بر عهده گرفت و طرح بازآموزی دبیران را اجرا کرد. پشتکار علمی و تعهد، او را به مؤسسه تازه تأسیس سَمت کشاند و کمیته متون درسی زبان خارجی را تشکیل داد و در اسفند 1364 به تشکیل جلسه مشاوره علمی اقدام کرد.

فعالیت‌های فرهنگی

طاهره صفارزاده در سال 1356، کانون فرهنگی هنری نهضت اسلامی را به کمک نویسندگان سرشناس مسلمان تأسیس کرد که بعدها به حوزه اندیشه و هنر اسلامی و حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی تغییر نام داد. او در ایامی که عهده‌دار ریاست آن بود، توانست حدود سیصد هنرجو در رشته‌های سینما، عکاسی، تئاتر، نقاشی، گرافیک، شعر و داستان را تربیت کند که اندکی بعد هریک خود از چهره‌ها و مسئولان فرهنگی و هنری انقلاب اسلامی شدند. در سال 1359 برخی گروه ها با تدریس زبان های خارجی در ایران مخالفت میکردند، اما پس از انتشار مقاله های انتقادی طاهره صفارزاده درباره ضرورت آموزش زبان های خارجی در رشته های علمی، ستاد انقلاب فرهنگی وی را برای برنامه ریزی زبان های خارجی دعوت کرد. او طرحی را به ستاد انقلاب فرهنگی عرضه کرد که بر اساس آن برای نخستین بار در تمام رشته های علمی دانشگاه ها، کتابهای زبان تخصصی به زبان های انگلیسی تألیف شد. صفارزاده حدود هفده سال سرپرست اجرایی این طرح را برعهده داشت که نتیجه آن 80 عنوان کتاب بود که از آن میان 36 کتاب به ویراستاری خود او به نظام آموزشی دانشگاه های کشور راه یافتند. پس از آن، به دلیل موافقت نکردن سازمان سمت با روزآمدسازی متون زبان تخصصی، او از این طرح کناره گرفت.همچنین در زمان همکاری با فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز طرحی برای تهیه فرهنگ های تخصصی با ضوابط علمی ارائه داد. پیشنهاد تأسیس مرکز ترجمه قرآن به زبان های خارجی و انجمن قلم نیز از دیگر فعالیتهای او بود. او در زمینه ترجمه و نقد ترجمه نظریات نویی داشت.

اشعار

صفارزاده از شاعران صاحب سبک شعر نو فارسی است که توانست به زبان خاص خود در شعر دست یابد. او ابتدا متأثر از شاعران متقدم و معاصر خویش بود، به طوری که اکثر اشعارش دارای وزن و به سبک شعر نیمایی است، اما بعد در ادامه راه به سمت شعر سپید رفت و با استفاده از هنجارگریزی و آشنایی‌زدایی، بهره‌گیری از آرایه‌های ادبی، نمادپردازی، مضمون‌پردازی، روایت‌گری و تصویرپردازی به شعر خود ویژگی‌های نویی بخشید. صفارزاده شاعری اندیشه‌محور و مفهوم‌گرا است که از این جهت در نقطه مقابل جنبش ادبی فرمالیسم قرار می‌گیرد.طاهره صفارزاده نخستین شعر خود بینوا و زمستان را در سیزده سالگی (1328) سرود و اولین جایزه خود را به مناسبت سرودن آن، که یک جلد دیوان جامی  بود از رئیس آموزش و پرورش وقت استان دریافت کرد.نخستین مجموعه شعرش (رهگذر مهتاب) در سال 1341 چاپ شد. وی در سال‌های نخست دهه 50 سفر پنجم را سرود که اشعار دینی ـ سیاسی او درباره داستان اسلام آوردن سلمان است و سال 1357 توسط انتشارات رواق چاپ شد. این کتاب با عنوان رحلة عاشقة توسط موسی بیداج در سال 2008م به زبان عربی ترجمه شده است.[۱] کتاب چتر سرخ نام مجموعه‌ای از شعرهای انگلیسی اوست که از سوی نشر ویندهوور وابسته به دانشگاه آیووا در سال 1347/ 1968م به چاپ رسید. بعدها نیز شمار بسیاری از اشعار این مجموعه به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه شد.

بیدار پارسی، بی‌تاب راه بود، رفتن به راه می پیوندد، ماندن به رکود.

کتاب شعر دیگر او بیعت با بیداری حاوی اشعار او از 56 تا 58 است که نوعاً مضامین انقلابی دارد. درباره قرق بودن خیابان‌ها از نظامیان شاه.

نظریه طنین

صفارزاده طنین را جایگزین وزن می‌کند.عملا شعر طنین در کتاب طنین در دلتا(1۳49 )در صورت خاص خود قوام یافت و میتوان این کتاب را مانیفست ادبی صفارزاده براي نظریه شعر طنین دانست. درباره تعریف و تلقی ادبی از مفهوم طنین و مشخصات چنین شعري مطالب چندان روشنی در دست نیست و خود صفارزاده نیز اظهارنظرهاي کلی کرده است. او ازجمله شاعران نظریه پردازي است که سعی دارد به جاي مانیفست و بیانیه، نظریاتش را در شعرش نشان دهد. تکرار و تداعی دو عنصر اصلی ایجاد طنین در شعر صفارزاده اند که بُنمایه مفهومی و کارکردي آنها در شعر طنین از طنینِ ناقوس اخذ شده است (جوکار 106).ویژگیهاي شعر طنین عبارت اند از: 1 .شعري بی تشویش وزن؛ 2 .با روشنی استعاره؛ ۳ .زمزمه اي روشنفکرانه؛ 4 .حرکتی در ذهن خواننده (جوکار 109)

تعریف من تعریف اصطلاحی طنین نیست؛ بلکه معنی لغوي آن است و خاصیت انعکاسی آن. طنین اولین معنایش صداي ناقوس است و معنی استعاري که من گرفته ام، بازتاب گسترده معنا و یا ابعاد معناست که همچون صداي زنگ پخش میشود، ضربه میزند و ذهن را به حرکت و بیداري میکشد. طنین در اثر تداوم و حرکت دقیق دریافتها از مرحله اي به مرحله دیگر در شعر پیدا میشود« )صفارزاده، 1۳65الف: 1۳2.)

ویژگی‌های ترجمه قرآن حکیم

به پیشنهاد او درسی با عنوان بررسی ترجمه‌های متون اسلامی در برنامه درسی گنجانده شد که تدریس این واحد درسی موجب توجه او به اشکال‌های معادل‌یابی ترجمه‌های فارسی و انگلیسی قرآن مجید شد. او قرآن را به دو زبان انگلیسی و فارسی ترجمه کرد. کتاب او با عنوان قرآن حکیم حاصل 27 سال مطالعه قرآن مجید، آموختن زبان عربی و تحقیق و یادداشت‌برداری از تفاسیر و منابع قرآنی است که از رجوع به قرآن برای کاربرد در شعر شروع شد و با ترجمه آن به دو زبان پایان یافت. او در کتاب ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید به کشف یکی از کاستی‌های مهم ترجمه فارسی و انگلیسی ـ یعنی عدم ایجاد ارتباط نام‌های خداوند (اسماءالحسنی) با آیات قرآن ـ دست یافته است که این تشخیص می‌تواند سرآغاز تحولی در ترجمه کلام الهی به زبان‌های مختلف باشد. صفارزاده معتقد بود، صفات خداوند در همه جا به يک معنا نيست، بلكه بايد با توجه به تعبيراتی كه قبل از آيه آمده و با توجه به مضمون آيه به توصيف و ترجمه اسماء بپردازيم، لذا وی در ترجمه خود اينگونه عمل كرد و با توجه به مضمون آيه و ارتباط آيات با يكديگر به ترجمه اسماء‌الحسنی پرداخت. یکی از ویژگی‌های این ترجمه دو زبانه، قرار دادن هر دو ترجمه فارسی و انگلیسی هر آیه روبه‌روی هم در هر صفحه است. ترجمه او ساده و قابل فهم است. به علاوه او در پایان آیاتی که موضوع آنها در آیه بعد ادامه دارد از نقطه ویرگول به جای نقطه استفاده کرد تا پیوند معنای آین آیات به یکدیگر را نشان دهد.جنبه تفسیری در ترجمه انگلیسی به مراتب کمتر از ترجمه فارسی اوست. ترجمه انگلیسی وی در عین سادگی و روانی، از معادل‌های مصطلح در انگلیسی امروزی، به خوبی استفاده کرده و ضمن رعایت ظرایف ادبی و بلاغی و پرهیز از واژه گزینی‌های عامیانه، با متن قرآن کریم مطابقت بیشتری دارد.

مفاخر

صفارزاده در سال 1365 توسط مسئولان برگزاری جشنواره شعر آسیایی داکا به عنوان یکی از پنج عضو بنیان گذار کمیته ترجمه آسیا برگزیده شد. او در سال 1371 از وزارت علوم و آموزش عالی استاد نمونه معرفی شد. در سال 1380 پس از انتشار ترجمه قرآن حکیم عنوان خادم القرآن گرفت. در مارس 2006م، همزمان با برپایی جشن روز جهانی زن، از سوی سازمان نویسندگان آفریقا و آسیا به عنوان شاعر مبارز و زن نخبه و دانشمند مسلمان برگزیده شد. در نخستین جشنواره بین‌المللی شعر فجر در بهمن ماه 1385 نیز برگزیده بخش شعر نو (سپید و نیمایی) معرفی شد.

آثار

تألیف

1. چتر سرخ
2. پیوندهای تلخ (بی‌تا). تهران: اطلاعات.[۲]
3. رهگذر مهتاب: گزیده اشعار 1335-1341 (1341). بی‌جا: نشر نیل.[۳]
4. طنین در دلتا: از شعرهای سال‌های 1348-1349 (1349). تهران: امیرکبیر.
5. سد و بازوان (1350). مقدمه محمد حقوقی. تهران: بی‌نا.[۴]
6. سفر پنجم (1356). تهران: حکمت: رواق.[۵]
7. حرکت و دیروز: برگزیده شعر (1357). تهران: رواق.[۶]
8. بیعت با بیداری: برگزیده شعرهای 1356- 1358 (1358). تهران: بی‌نا.[۷]
9. اصول و مبانی ترجمه: تجزیه و تحلیلی از فن ترجمه (1359). تهران: دانشگاه ملی ایران.[۸]
10. از معبر سکوت و شکنجه (1360). تهران: حوزه اندیشه و هنر اسلامی.[۹]
11. دیدار صبح: گزیده اشعار 1359-1365 (1366). شیراز: نوید.[۱۰]
12. مردان منحنی: برگزیده اشعار 1349-1357 (1366). شیراز: نوید.
13. گزیده ادبیات معاصر (مجموعه شعر): گزیده اشعار 1368-1374 (1378). تهران: کتاب نیستان.
14. روشنگران راه: گزیده شعرهای 1378-1382 (1383). تهران: برگ زیتون: نقش سیمرغ.[۱۱]
15. اندیشه در هدایت شعر: گزیده شعرهای 1335- 1382 (1384). تهران: نزدیک.
16. هفت سفر (1384). تهران: برگ زیتون.
17. از جلوه‌های جهانی: گزیده اشعار سال‌های 1382-1385 (1386). تهران: هنر بیداری.
18. در پیشواز صلح: اشعار سال‌های 1368-1374(1386). تهران: هنر بیداری.[۱۲]
19. دفتر دوم: گزیده اشعار 1341-1347 (1386). تهران: هنر بیداری.[۱۳]
20. گردشگران جهانی: گزیده اشعار طاهره صفارزاده (1386). تهران: مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران: نشر تکا.
21. طنین بیداری: گزیده اشعار (1388). تهران: مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران، نشر تکا.

ترجمه

1. ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید (فارسی و انگلیسی) (1379). تهران: نشر سایه، هنر بیداری.[۱۴]
2. دعای حضرت امام حسین (ع) در روز عرفه (1381). تهران: هنر بیداری.[۱۵]
3. قرآن حکیم (1383). تهران: اسوه. (فارسی، انگلیسی، عربی)
4. دعای ندبه و دعای کمیل (1382). بی‌جا: هنر بیداری.[۱۶]
5. ترجمه‌های نامفهوم (1384). تهران: پارس کتاب.[۱۷]
6. دعای جوشن کبیر (1385). تهران: پارس کتاب.[۱۸]
7. ترجمه گزیده‌ای از نهج‌البلاغه (عربی، فارسی، انگلیسی) (1387). تهران: رهنما.[۱۹]
8. م‍ف‍اه‍ی‍م‌ ق‍رآن‍ی‌ در ح‍دی‍ث‌: گ‍زی‍ده‌ای‌ از ن‍ه‍ج‌‌ال‍ف‍ص‍اح‍ه‌ ب‍ا ت‍رج‍م‍ه‌ ف‍ارس‍ی‌ (1385).گ‍ردآورن‍ده‌ و م‍ت‍رج‍م‌ اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ پ‍ای‍ن‍ده‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ان‍گ‍ل‍ی‍س‍ی‌ ه‍م‍راه‌ ب‍ا ب‍ررس‍ی‌ م‍ع‍ی‍ار اص‍ال‍ت‌ طاه‍ره‌ ص‍ف‍ارزاده‌. ت‍ه‍ران‌: پ‍ارس‌ ک‍ت‍اب.‌[۲۰]
9. واژه‌نامه قرآن کریم (عربی- فارسی - انگلیسی) (1394). گردآورنده ابوالقاسم آوند. تهران: اندیشه پیک زبان.[۲۱]

*** در حال تکمیل