آغا
آغا
عنوانی است که برای تکریم پیش یا پس از اسم زنان محترم و شریف می آید. همچنین به دنبال یا در ابتدای اسامی خواجه های حرمسرا افزوده می شده است.
ریشه شناسی
نیز از لغت مغولی/āʀā/ به معنی شاهزاده خانم، خاتون (که عنوانی بوده است برای زنان عالی نسب) مأخوذ است.[۱] برخی به اشتباه آغا را مأخوذ از واژه مغولی آقا /āɢā/به معنای برادر بزرگ دانسته اند. اما آغا/āʀā/ به معنای بانو و خانم است و هم در نوشتن و هم در تلفظ در زبان مغولی با آقا /āɢā/متفاوت بوده است. پس از حملۀ مغول به ایران، وارد زبان فارسی و ترکی شده است و پیش از آن در هیچ نوشته ای به کار نرفته است. کاربرد کلمه آقا و آغا در عصر ایلخانان مغول آغاز شده و در عصر تیموریان به فراوانی به کار رفته است.[۲] به عنوان مثال: در ظفرنامۀ شاهی بیش از بیست بار «خواتین و آغایان» آمده است.
معنی و کاربرد
در زبان مغولی آغا/āʀā/ و آقا /āɢā/ دو واژه هستند که نه در نوشتن و نه در تلفظ شبیه یکدیگر نیستند . در زبان مغولی (= ARA) به معنای بانو، خانم، شاهزاده خانم می باشد[۳][۴] اما آغا در ترکی با آقا هم معنی ست هر دوی این واژه ها در فارسی /āɣā/ تلفظ میشوند.
و در کتاب آلتان توبچی به معنای همسر نیز آمده است: (BAWDEN - ALTAN)
و در زبان مغول معاصر (زبان خانی) به صورت آغا- آ /āʀāā/به کار می رود.
واژۀ مغولی آقا به زبانهای ترکی و فارسی درآمده و از نظر معنایی گسترش یافته است. در نوشته های کهنتر ترکی نیز آقا با (ق) نوشته می شده است. (ابوالغازی بهادرخان (1970). شجرۀ الاتراک. سن پطرزبورگ 1874-1871) اما بعدها ضبط و معنای آن در زبانهای ترکی دگرگونی فراوان یافته است، به عنوان مثال در زبان ترکی اویغوری قدیم به صورت آقا و آغا درآمده و تنها معنای برادر بزرگتر داشته است (Cafer Oglu, A. (1968). Eski Uygurturkcesi Sozlugu. Istanbul). در ترکی یاقوتی به صورت آکا (= AKA) (Pekarskiy (1945). Yakut Dili Sozlugu. Istanbul. )، در قزاقی نیز به صورت آغا (= ArA) است.
در تاتاری به صورت آغا (= ARA) = برادر بزرگتر (فقط در خطاب کاربرد دارد) (Poppe, N (1968). Tatar Manual. Wien ) در ترکمنی به صورت آغا (= ARA) = برادر بزرگ و آقا (با مفهومی همانند فارسی) و استاد: (Hanser,O. (1977) Turkmen Manual. Wien) و در دیگر زبانهای ترکی به صورت آغا، آقا، آقان، آغای، آکا، آکا (= AKKA)، آکی، آوا، آقا (= Aqqa) آها، آخا نوشته شده و مفاهیم زیر را دارد:
برادر بزرگتر، بزرگ قوم، پدربزرگ، آقا (به مفهوم فارسی)، دوست، همراه
آغا به زبان ترکی و زبان فارسی درآمده است و برعکس ترک زبانان در زبان فارسی همواره متمایز از آقا و به معنای واقعی خود به کار رفته است.
منابع
- ↑ حسن دوست، محمد (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. ج 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ذیل مدخل آقا
- ↑ موسوی، مصطفی (1369). آقا ـ آغا مغولی است نه ترکی. آینده. سال 16، شماره 5 تا 8، ص394-400.
- ↑ Doerfer,G.(1963). Turkische und Mon Mongolische Elemente Im .Neupersische. Vol.1. Band 1.Wiesbaden .
- ↑ .Lessing G,F.(1982). -Mongolian- English Dictionary. Bloomington. Indiana