شال

شال / šāl/

واژه شناسی

شال، که در متون قدیم شاره تلفظ میشده از هندی گرفته شده و با واژه ساری از یک ریشه است. اعراب عراق و خوزستان به آن شیله میگویند. ریشه سانسکریت آن śiraḥ به معنای لنگ و پارچه بوده است. این واژه از طریق فارسی به زبانهای اروپایی راه یافته است.

تعریف

شال پارچه ای مستطیل شکل بلندی از جنس پشم، پنبه یا ابریشم است که به دور گردن (شال گردن) ، دور کمر (شال کمر) و یا به عنوان حجاب زنان دور سر و گردن پیچیده می شود و موها را میپوشاند. شال به نوعی پارچه پشمی یا کرکی اطلاق میشده که در شهرهای ایران بویژه یزد وکرمان و مشهد و خلخال بافته میشده و برای لباسهای زمستانی به کار میرفته است. در کشمیر و لاهور هم پارچه ای نازک از پشم بز بافته میشد که بر روی گردن میانداختند و به آن شال کشمیر میگفتند. در این دخل صرفا به شال به عنوان لباس زنان اشاره میشود. احتمالا شالی که دور کمر یا سر بسته میشده چون از این پارچه بوده به شال معروف شده است.

تاریخچه

شال برای زنان هم جنبه پوشش داشته و هم برای زیبایی به کار میرفته است. زنان ساسانی بر روی دوش یا بازوان خود شالهایی میانداختند که مانند شالهای زنان هندی دراز بود و به طور مورب از روی شانه راست یا چپ میگذشت و تا پایین دامن ادامه داشت.[ تصویر 244، 245 و 246 غیبی] بستن شال بر کمر ظاهرا از دوره ایلخانیان مرسوم شد. از این دوره شال کمر یکی از اجزای اصلی لباسهای زنان و مردان شد. ولی همیشه شال زنان باریکتر از مردان بود. در دوره صفویه، اشراف شالهای پهن ظریفی از کشمیر یا پارچه های گران قیمت دیگر، و زنان انواع باریکتری را روی لباسهایشان می بستند. در چهل ستون و عالی قاپوی اصفهان نقاشیهایی از همان عصر وجود دارد که در آن برخی از زنان، چنین شالهایی را بسته اند . در قرن هجدهم میلادی، زنان شالهای کوچکی به روشهای مختلف روی سر خود می بستند که به پشت سر و روی شانه ها می افتاد. این نوع شال گاه به دور گردن پیچیده میشد یا بر روی سر به شکل گل بسته میشد. در قرن نوزدهم میلادی، شالهای کتان و زربفت ابریشم مرسوم بود. شال کمر امروزه از اجزای اصلی لباس عشایر است و روستاییان است و در زندگی شهری استفاده نمی شود.

پوشش سر

شال به عنوان پوشش سر استفاده نسبتا جدیدی از این پوشش است و با شیله زنان عرب شباهت دارد. این پوشش ابتدا مختص زمستان بود و پارچه ای پشمی و نازک یا بافتنی به دور سر بسته میشد. اما امروزه در تابستان هم شالهای نخی بزرگ به عنوان حجاب مورد استفاده قرار میگیرد. در این حالت زنان شال را دور سر خود میپیچند و دنباله آن را رها میکنند. شال نه مانند روسری گره میخورد و نه مانند شیله با سنجاق محکم میشود.

شال و کلاه: در اوایل دوره قاجار، مردان اشراف نواری از پارچه ظریف (شال)، دور سربند میپیچیدند. بعدها این نوارهای کلاه، بخشی از لباس رسمی درباریان شد و لذا عبارت «شال و کلاه کردن» کنایه ای از پوشیدن لباس رسمی شد. این عبارت امروزه برای زنان هم به کار میرود.

منابع

پ‍وش‍اک‌در ای‍ران‌زم‍ی‍ن‌(1382). ترجمه متین، پیمان. تهران: امیرکبیر.

ده‍خ‍دا، ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر (1377). لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران: مؤسسه لغت نامه دهخدا.

رجبی، پرویز (1350). لباس و آرایش ایرانیان در سده دوازدهم هجری. هنر و مردم. ش105.

ضیاءپور، جلیل (1347). پوشاک زنان ایران از کهن ترین زمان تا آغاز شاهنشاهی پهلوی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.

غیبی، مهرآسا (1384). هشت هزارسال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: هیرمند.