معایب الرجال

معایب الرجال رساله ای است که بی بی خانم استرآبادی به سال 1312 ق/ 1894 م در پاسخ به تأدیب النسوان نگاشت. تأدیب النسوان همان زمان نگارش، مابین سال های 1300 تا 1303 ه.ق (1882 تا 1885م)، به چاپ رسید. اما کتاب معایب الرجال بیش از صد سال بعد از نوشتن به چاپ رسید.

چهار نسخه خطی از معایب الرجال موجود بوده است:

الف) نسخه کتابخانه مجلس شورا به شماره 8984-78568، که به خط بی بی خانم استرآبادی است. متن چاپی با استفاده از رویه ای از این دستنوشته ویراسته شده است.

ب) نسخه متعلق به کتابخانه حافظ فرمانفرمائیان، که فیلم آن به شماره 2203 در کتابخانه دانشگاه تهران است. کاتب این نسخه علی اکبر حسینی تفرشی است و از آن در متن چاپی کنونی به عنوان «نسخه تفرشی» نام برده ام. تاریخ کتابت سال 1313 ه.ق است.

ج) نسخه کتابخانه ملک، شماره 6297، به خط نستعلیق سید ابوالقاسم بن آقا میرزا سید جعفر.

د) نسخه کتابخانه گلستان (کتابخانه سلطنتی سابق) که محمدتقی دانش پژوه در صفحه 121 مقاله خود از آن نام برده است.

موضوع

معایب الرجال سخن پیکار زنی با زن ستیزی کلام مردی همزمان خویش است. تأدیب النسوان رساله ای مرد شیفته و زن ستیزانه است که برای تأدیب زنان نگاشته شده بود. نگارنده آن را شرح «سلوک زنان» می نگارد و امیدوار است مردان را چنان «مطبوع طبع» افتد که «این مختصر را به دختران خودشان بدهند تا در مکتب خانه ها بخوانند». زن نگاشته تأدیب النسوان برای رضایت و خدمت مرد نگارنده آفرینش یافته؛ خصوصیات مطلوب او آن است که مرد را لذت بخشد و صفات مذموم وی آنچه مرد را برنجاند. علیه این مردمداری تأدیب النسوان است که بی بی خانم بر آشفته و معایب الرجال را نگاشته است.

برخلاف نگارنده تأدیب النسوان که خود را در پس پرده بی نامی می پوشاند، بی بی خانم در گشایش متن، از راه معرفی اصل و نسب خویش به خواننده، بر آن است که به متن خود اعتبار بخشد. (صص47-48)

معایب الرجال از جمله معدود نوشته های منثور زنان است که از قرن گذشته می شناسم. در نخستین خواندن، شاید، خواننده امروزی آن را اثری بدیع، نشانه ای از جنب و جوش تازه ای میان زنان ایران، که راوی دگرگونیهای سیاسی و اجتماعی دوره خود است، بینگارد. اما متن بی بی خانم با این گونه بازخوانی نوگرایانه همساز نیست؛ وی خود را در زمره زنان سخندان پیش از خود می نگارد و از این جای نگاری و پیوند خویش با دیگر زنان توان جوید.

گشایش معایب الرجال نیز رهگشای خواننده به ویژگی محتوای آن می شود:

«نخست از ابتدا آرم ثنا و حمد یزدان را

که از اضلاح سمت چپ پدید آورد نسوان را»

همان نخستین سطر رساله روشن می کند که این متن در طنز حکمت سنت و روایت در مورد زنان نگارش یافته است. در بازخوانی باقی متن نیز خواهیم دید چگونه نگارنده نگرشهای رایج را گاه به شوخی می گیرد، گاه تفسیرهای نوین از آنها برمی نویسد و گاه نگونسارشان می کند.