انیس‌الدوله

زندگی نامه

قدرتمند­ترین و صاحب نفوذترین زن در دربار ناصرالدین شاه انیس الدوله نام داشت. نام اصلی وی فاطمه بود. با ورود به دربار و ترقی در آنجا، بر پایه پیش نام طایفه­ اش «انیسی» ملقب به انیس ­الدوله شد؛ و پس از مدتی لقب «حضرت قدسی» را نیز دریافت کرد. با آنکه بچه­ دار نشد ذره­ ای از قدر و منزلت او در نزد شاه کم نشده و ناصرالدین شاه تا پایان عمر احترام قبلی خود را نسبت به او حفظ کرد. شاه در برابر خواسته ­های او پایداری نمی­ کرد و وساطت­ های او را می­ پذیرفت و به توصیه ­هایش گوش می­ داد و او را از نزدیک­ترین مشاوران خود می­ دانست.

وی دختری ساده و گمنام، متولد روستای قدیمی امامه از دهات لواسان بود. پدرش نورمحمد از گرجیانی بود که اجدادش در زمان صفویه، به ایران کوچ کرده و در مازندران سکونت کردند. کودکی خود را در کنار عمه­ اش سپری کرد. توسط عمه خود به حرم­خانه ناصرالدین شاه قاجار (1264- 1313 ق.) راه یافت و خدمتکار جیران خانم فروغ ­السلطنه - که در آن زمان زن سوگلی شاه بود- شد. پس از مرگ جیران خانم، در سفر به سلطانیه، شاه او را صیغه کرد (1276 ق.) و به دلیل لیاقت، کفایت، کاردانی و آداب­ دانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغه ­ای شاه به دست آورد به طوری که شاه چند بار خواست او را به عقد دائم خود درآورد ولی او نپذیرفت.

وی به اهل بیت علیهم السلام ارادت خاصی داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به آستانه­ های مقدسه بخشید.

اهدای تاج الماس به روضه امیرالمؤمنین علی (ع)، پرداخت هزینه ساختن ضریح نقره ­ای برای شهدای کربلاء (ع)، دوختن پرده­ ای مروارید نشان برای آستان امام حسین (ع)، نیم تاج الماس هدیه آستان امام رضا (ع)، طلاکوبی درهای مسجد گوهرشاد، وقف ده باب مغازه برای روضه­ خوانی امام رضا (ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصر آباد لواسان، چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخ­ التواریخ (مجلد مربوط به زندگانی حضرت فاطمه (س)) از جمله فعالیتهای خیرخواهانه اوست.

همچنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینه­ العباد، اثر شیخ زین ­العابدین مازندرانی حائری (وفات 1309 ق.) که در کلکته چاپ شده بود در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتکلمین چاپ شد.

انیس­ الدوله پس از کشته شدن ناصرالدین شاه افسرده شده و پس از گذشت 5 ماه از مرگ شاه در شب جمعه­ 23 ربیع­ الثانی دیده از جهان فروبست و در آرامگاه ویژه­ همسران ناصرالدین شاه در صحن حضرت علی (ع) در نجف اشرف دفن گردید.

فعالیتهای سیاسی

انیس­ الدوله نزدیک به سی سال به عنوان ملکه­ واقعی ایران در راس امور سیاسی آن دوره حضور داشت. علیرغم زیبا نبودن، از هوش سرشاری برخوردار بود و با مهربانی و بذله­­ گویی نقش مؤثری در دربار ناصرالدین شاه بازی کرد.

انیس ­الدوله نخستین ملکه ایرانی است که به خارج از کشور سفر کرد.

به هنگام مرگ الکساندر سوم (189۴م.)، امپراتور روسیه، اعتماد­السلطنه از سوی انیس­ الدوله مامور شد تا پیام تسلیتی به سفیر روسیه ابلاغ کند.

در امور حکومتی از جمله عزل و نصب­ها نیز نقش مهمی داشت. در این مورد می­ توان به ابقاء رکن­ الدوله در حکومت شیراز اشاره کرد.

عزل محمدحسین خان سپهسالار از صدارت، بعد از بازگشت ناصرالدین شاه از اولین سفرش به فرنگ از دیگر دخالتهای انیس ­الدوله در امور کشور بود. انیس­ الدوله، سپهسالار را عامل اصلی برگرداندن خود و دیگر بانوان حرم از مسکو به تهران می­ دانست. از این رو در ائتلافی که به دلایل متفاوت از سوی رجال برای عزل سپهسالار تشکیل شده بود، مشارکت کرده و در جریان درخواست درباریان از ناصر­الدین شاه، برای عزل محمد حسین خان سپهسالار از صدارت، شاهزادگان و درباریان خانه انیس­ الدوله را محل بست قرار دادند.

وی گاه از نفوذ خود به نفع رعیت نیز سود می ­برد.

انیس­ الدوله از معدود زنان حرم به شمار می­ رود که واسطه ارتباط و ملاقات درباریان با ناصرالدین شاه بود. منزل وی نیز محل بست بود، چنان­که آقاجان قراگوزلو یاور توپخانه همدان که یکی از افرادش در راه عشق آباد به مشهد، کالسکه ­چی روس را به قتل رسانده بود، از هراس روس­ها در خانه انیس ­الدوله بست نشست.

هنگامی که میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو را تحریم کرد شاه غلیان خواست و او اظهار داشت که کشیدن غلیان حرام است. شاه گفت: چه کسی آنرا حرام کرده وی گفت: همان کسی که مرا به تو حلال کرده است.

پس از مرگ مهد علیا، انیس ­الدوله مسئول پذیرایی از زنان خارجی، همسران سفیران، و زنان خاندان سلطنتی در مراسم رسمی، اعیاد و ... در منزل خود بود.

در عهد ناصری انیس ­الدوله و امین اقدس بر دیگر زنان حرمسرا ریاست داشتند. آنها محور تمام حوادث اندرون دربار بودند. هر کدام از آنها برای خود تشکیلات مخفی داشتند که وظیفه­اش بی ­اعتبار کردن دیگری و تثبیت موقعیت خود در حرم و نزد شاه بود.

انیس الدوله اولین زن در دربار قاجار بود که از طرف پادشاهان اروپایی و دولت عثمانی به دریافت نشان نائل شد. همچنین انیس ­الدوله اولین زن حرم شاهی بود که در « عید مولود شاه» در کنار دیگر درباریان درجه اول، از سوی شاه « تمثال» و « نشان حمایل آفتاب» دریافت کرد. این نشان که ابداع شاه بود، در سفر فرنگ از سوی شاه به ملکه ­ها اعطا می ­شد.

منابع

آزاد، حسن (1362). پشت پرده­ های حرمسرا. ارومیه: انزلی.

اع‍ت‍م‍ادال‍س‍ل‍طن‍ه‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ (1392). خیرات حسان. ‏‫تهران: ‏‫پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ح‍س‍ون‌، م‍ح‍م‍د (1369). اع‍لام‌ ال‍ن‍س‍اآ ال‍م‍وم‍ن‍ات‌. ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ ح‍ج‌ و اوق‍اف‌ و ام‍ور خ‍ی‍ری‍ه‌، اس‍وه‌.

دُژم، عذرا (1384). اولین زنان. تهران: علم.

عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم؛ عقیقی بخشایشی حبیبه (1382). زنان نامی در تاریخ، فرهنگ و تمدّن اسلامی. تهران: نوید اسلام.

عیسی­ فر، احمد (1378). زنان نامدار شیعه. تهران: رایحه عترت.

فرخ زاد، پوران (1381).کارنمای زنان کارای ایران، از دیروز تا امروز. تهران: قطره.

قویمی، فخری (1352). ک‍ارن‍ام‍ه‌ زن‍ان‌ م‍ش‍ه‍ور ای‍ران‌ در ع‍ل‍م‌، ادب‌، س‍ی‍اس‍ت‌، م‍ذه‍ب‌، ه‍ن‍ر، ت‍ع‍ل‍ی‍م‌ و ت‍رب‍ی‍ت‌، از ق‍ب‍ل‌ از اس‍لام‌ ت‍ا ع‍ص‍ر ح‍اض‍ر. تهران: کتابهای جیبی.

محلّاتی، ذبیح الله (1349). رَیاحینُ الشَّریعه. در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه. تهران: دَارُالکُتب الاسلَامّیه.

ملک ­الکتاب شیرازی، محمد (1306). تذکره­ الخواتین. بمبئی: ش‍اه‌ ج‍ه‍ان‌ ب‍ی‍گ‍م‌ ال‍م‍ل‍ق‍ب‌ ب‍ه‌ ک‍رون‌ آف‌ ان‍دی‍ا.