مدرسه جده بزرگ

در بازار اصفهان دو مدرسه علمیه طلاب علوم دینی از دوره شاه عباس ثانی باقی مانده است که یکی از آنها را مدرسه جده بزرگ و دیگری را جده کوچک می‌نامند. این دو مدرسه از لحاظ وسعت یکسان نیست. مدرسه‌ای را که از حیث وسعت کوچکتر است جده بزرگ شاه بنا کرده و مدرسه‌ای را که از حیث وسعت بزرگتر است جده کوچک شاه بنا نموده، اما امروز اطلاق کلمه بزرگ و کوچک از طرف عموم مردم برحسب وسعت بنا است، به این ترتیب که مدرسه بزرگتر را مدرسه جده بزرگ و مدرسه کوچکتر را مدرسه جده کوچک می‌نامند.

تاریخچه

این بنا در بازار بزرگ اصفهان و نزدیک میدان نقش جهان قرار دارد و در زمان شاه عباس دوم به دستور جده بزرگ شاه بنا شده است. نام بانی و یا واقف مدرسه در هیچ یک از کتیبه‌های موجود در ساختمان مدرسه ذکر نشده، ولی در وقفنامه آن از حورنیام خانم نامی، اسم برده شده است. شاردن، سیاح فرانسوی، آن را از ساخته‌های یکی از زنان شاه صفی معرفی کرده و می‌نویسد که 80 سال قبل از ورود او به ایران، مدرسه جده بزرگ ساخته شده است.

جابری انصاری در کتاب تاریخ اصفهان درباره این مدرسه می نویسد: از آن قسمت بازار می گذرند، به طرف شمال، به مدرسه جده می رسند. مساحتش، سه جریب شاه می شود. این مدرسه را از جده شاه عباس دوم دانند و به مناسبت وسعت مکان، جده بزرگ خوانند و مدرسه جده واقعه در بازار قهوه کاشیها را جده کوچک گویند و آن قریب هفتصد ذرع است و حال آنکه او را جده بزرگتر شاه عباس ساخته. در مدرسه جده بزرگ، چند مدرس و حجراتی است و حجره مرحوم آقا محمدکاظم واله، شاعر و عارف روی جوی است، که نظر به نظافت، آقا محمدکاظم رنگ روغنی زده بود. و جده کوچک به عقب فضایی دارد و مدرسی دارد که مسجد نیز هست، و چون سابقاً خط بازار از قهوه کاشیها به سرای ساروتقی به بازارچه مشیر انصاری و فضای میان هارونیّه و مسجد علی و درب حمام کرسی و بازار گندم فروشان منتهی به بازار قاز می شده، مدارس و کاروانسراها در این خط بوده، مانند مدرسه جده کوچک، هفتصد ذرع مساحت، و مسجد مختصری جنب آن، و مسجد کهنه پشت ساروتقی که بعد، مرحوم ملاحسین کرمانی از پول حاج محمدابراهیم ملک التجار و غیره وسعت داد و بر آبادانی افزود و به نور و رضوان نام نهاد.

حورنیاز خانم، که به جدّه کوچک شاه معروف بود، احتمالاً همسرِ گرجیِ صفی میرزا و مادر شاه صفی بوده است.[۱]

بنای مدرسه

تنها کتیبه تاریخداری که از دوره صفویه در این مدرسه وجود دارد، کتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی و تاریخ 1058 ه.ق است که بر سردر ورودی مدرسه نصب شده و ظاهراً مربوط به اتمام کارهای ساختمانی مدرسه است. مدرسه جده بزرگ در سال 1334ش تعمیر و مرمت شده که در جریان آن بخش اعظمی از تزیینات کاشی کاری قدیمی با انواع جدید جایگزین شده است. کتیبه این تزیینات در پیشانی ایوان شرقی نصب شده است. مدرسه جده بزرگ بر روی زمینی مستطیل شکل به ابعاد 32×40 متر، با طرح چهار ایوانی و در دو طبقه برپا شده و مشتمل است بر سردر ورودی، هشتی، ایوان‌های چهارگانه، صحن میانی، حجره‌هایی در دو طبقه، چاه‌خانه و وضوخانه. بنای مدرسه از چهار طرف به بافت شهری پیوسته و فقط در جبهه غربی، سردر ورودی آن مجاور معبر قرار گرفته و دارای نماسازی و تزیینات است. در اطراف ایوان‌ها و در دو طبقه در مجموع حدود 69 حجره قرار گرفته‌اند. (33 حجره در طبقه همکف و 36 حجره در طبقه فوقانی). تزیینات داخلی مدرسه منحصر به کاشی کاری اطراف است و چیزی که به نظر می‌آید در لوحه کوچک بر سر پشت بغل ضلع شرقی با خط نستعلیق مشکی بر زمینه کاشی خشت زرد رنگ نقش شده:

گشت تعمیر این خجسته بنا 1334

و معلوم می گردد در تاریخ مزبور از مدرسه تعمیری به عمل آمده است.

کتیبه

در بالای درگاه ورودی، کتیبه‌ای از کاشی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی و خط محمدرضا امامی نصب شده است.

اساتید مشهور

در این مدرسه افرادی چون حاج میرمحمد صادق مدرس خاتون آبادی و میرسید محمد نجف آبادی درس داده اند و اغلب علماء و فضلای کشور از محضر آنان استفاده کرده‌اند.حجره آخوند کاشی مدتی در مدرسه جده بزرگ بود و قبل از آن در جده کوچک حجره داشت.آقاحسین خوانساری از مدرّسان این مدرسه بود و تولیت آن‌جا را نیز برعهده داشت. پسرانش آقا جمال و آقارضی خوانساری نیز هر دو در این مدرسه تحصیل کردند. آقا جمال به نیابت پدرش در مدرسه جده تدریس می‌کرده و خود آقاحسین در منزل به افادات مشغول بوده است. تولیت هر دو مدرسه جده بزرگ و کوچک با نظارت مدرسه نیم‌آورد هرسه نسل بعد نسل با اعقاب آقاحسین و آقاجمال خوانساری بوده است.

(احتمالا منظور تولیت علمی بوده است)

تولیت

در وقفنامه مدرسه که در زمان حاج آقاحسین خوانساری تنظیم شده تولیت شرعی به مؤسس مدرسه و پس از مرگ او، به شاه وقت واگذار شده است.[۲] متولی مدرسه مزبور تا 1308ه.ش از خاندان آقا جمال‌‎الدین خوانساری بود. این اثر باستانی به موجب شماره 892- 1/10/48 به ثبت تاریخی رسیده است.

وقفنامه

اين وقفنامه که به شماره ثبت 103 در بايگانی اداره کل اوقاف اصفهان نگهداری می‌‏شود، از معدود اسنادی است که اصل آن به دست رسيده است. اين وقفنامه بر روی کاغذی ضخيم نوشته شده که بعدها گويا به هنگامی که دچار پارگی و شکستگی شده، پشت آن را پارچه چسبانده‌‏اند. اما بطور کلی اين وقفنامه آسيب بسيار ديده و مقداری از بخش فوقانی و سطرهای ابتدای آن کاملأ از ميان رفته است. اين وقفنامه در سال 1057 هجری قمری به دستور «حوری نام خانم»، جده شاه عباس ثانی تنظيم گرديده است و طی آن انگيزه ايجاد مدرسه، شرح و توصيف موقوفات آن و قيود و شرايط که از سوی واقف لازم دانسته شده، ذکر گرديده است.

پیوند به بیرون

1. راسخون