حرمان

داستان حرمان (1335) اثر بهین‌دخت دارایی،یکی از اولین رمان هایی است که در ایران به قلم یک زن و درباره زندگی زنان، از منظری زنانه نوشته شده است. این اثر حکایت مادری است که از دیدار دو فرزندش محروم مانده است. زندگی او همچون زندگی نویسنده، در غم جدایی از دو فرزندش، که حاصل ازدواج اول او بودند، می گذرد. این رمان از نظر ادبی ارزش خاصی ندارد اما به سبب نقش آن در بازنمایی وضع زن ایرانی آن روزگار، اهمیت دارد.

خلاصه داستان

در داستان حرمان زنی به نام نژند طی نامه ای به دخترش، در قالب خاطره گویی و درددل کردن، داستان زندگی خود را روایت می کندنژند در یکی از روستاهای خلخال متولد شده است. پدر او خانی است سختگیر به همسران خود، و بی مهر نسبت به دختر. پس از برنامه اسکان عشایر دولت رضاشاه و عزیمت خانواده به شهر، خان دختران را از ارث محروم می کند. نژند از اوامر او سرپیچی می کند و رهرو زندگی پر حادثه ای می شود: درس می خواند و معلم می شود تا زندگی مستقل و پویا را تجربه کند. با آقای مرکزی، بازرس اداره فرهنگ، ازدواج می کند اما وی مردی هوس باز از کار درمی آید و نژند را سخت رنج می دهد. پس از جدایی، دختران را با خود می برد و از مادر دور می کند.

نژند به سیاست می گرود و به فعالیت در فرقه دموکرات آذربایجان روی می آورد. هرچند پس از پی بردن به موضع سران فرقه، دغلبازان خیانت پیشه، از آنان دوری می گزیند، اما به جرم فعالیت سیاسی، از آموزش و پرورش اخراج می شود. وی، که در سیر حوادث پخته شده، بر اثر ازدواجی عاقلانه با مردی نظامی، به آسایش می رسد پس از تنبه ناگهانی و باورنکردنی آقای مرکزی، داستان سرانجام خوش می یابد تا راه فراری برای گذر از تلخی واقعیت باز شود.

البته نویسنده دیدگاه راوی را رعایت نمی کند و داستانی به صیغه اول شخص مفرد را از منظر راوی دانای کل بازگو میکند که جزئی‌ترین احساسات درونی شخصیت های دیگر را هم شرح می دهد. زبان اثر رمانتیک و به صورت اغراق آمیزی ادبی است با تشبیهات برگرفته از شعر کلاسیک. عنوان هر فصل با موضوع مطرح شده در آن تناسب دارد، مثل بچه از آن مادر است یا دشواری های زندگی زن مطلقه.

تحلیل

نویسنده نگاهی انتقادی بـه وضعیّت زنان در جامعه ی خویش دارد ؛ امّا نـــوع نگاهش فمینیستی نیست. در داستانش زن و مرد خوب و بد ، هر دو وجود دارنـد. این اثر را می توان نقدی بر فرهنگ چیره بر خانواده های روستایی به شمار آورد. قهرمان داستان زن کنشگری است که برای تغییر شرایط زندگی خود تلاش می کند. نویسنده سرنوشت او را در پیوند با تحول اوضاع سیاسی، از دوره رضاشاه به سال های پس از جنگ جهانی دوم، مطرح می کند و روند تغییر زندگی روستایی و عشیره ای به زندگی شهری را در سرنوشت او مؤثر قلمداد می کند ـ از جمله، کوچ اجباری خانواده به شهر در شکل گیری مسیر آینده نژند، درس خواندن و معلم شدن او، نقش دارد. همچنین اوج گیری فعالیت های سیاسی پس از سال های 1320 سبب پیوستن نژند به فرقه دموکرات می شود. در این میان، تصویر شهر در داستان، به عنوان مکانی فاسد و ناامن، بدبینانه است؛ و مرد شهری، آقای مرکزی، واجد جمیع رذایل در نظر گرفته شده است؛ در عوض، نظامی، چهره ای سالم و مقبول جلوه داده شده است.

گذشته از مضمون های تکراری همچون انتقاد از غرب زدگی مردم تهران یا فریب کاری گردانندگان احزاب سیاسی، در این داستان انتقاد از احکام قانون و شرع درباره حضانت فرزندان صغیر پس از طلاق، و مشکلات زنان مطلقه برای نخستین بار در یک رمان مطرح میشود. تازگی مضمون در تغییر نقش زنان، از فریب خورده منفعل به کنشگری که تغییر ایجاد میکند نیز مشهود است.

در ابتدای کتاب حرمان نویسنده دو موضوع را یادآور می‌­شود. اول این‌که ظاهرا کتاب پیش از سال ۱۳۳۵ نوشته شده و در اختیار نزدیکان و دانش‌­آموزان بهین دارایی قرار داشته و به پیشنهاد آنان منتشر شده است، و دیگر اشاره به این واقعیت است که اگرچه داستان از تخیل و ذهن نویسنده گذشته و شکل گرفته، اساس و درونمایه‌­ی آن از واقعیت سرچشمه گرفته و بازنمای زمانه و زیست نویسنده است.

در کنار روایت روان حرمان موضوعات تاریخی در مختصات جغرافیایی که نویسنده انتخاب کرده بازگو شده‌­اند. مکان داستان شهرها و روستاهای شمالی ایران و خطه‌­ی آذربایجان است که زادگاه نویسنده هم بوده و بهین دارایی به زیبایی آن را توصیف کرده است. در کنار توصیفات ادبی، مسائل اجتماعی و سیاسی دوره‌­ی زمانی داستان -که در حدود سال­‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ می‌­گذرد، از زبان زنی معمولی و ناظر، روایت شده است. زمانی که داستان در آن روایت شده دوره‌­ی تاریخی مهمی است. در این دوره حقوق زنان و فراهم آوردن فضای بیش‌تر برای تحصیل و کنش اجتماعی آن­‌ها در سال‌­های بعد از انقلاب مشروطه مورد توجه قرار گرفته بود، و اگرچه  این حقوق به تمامی محقق نشد، فضای اجتماعی بیش‌تری برای زنان محیا شده بود. بسیاری از زنان پیشگام در عرصه‌­ی ادبیات و سیاست و اجتماع در همین دوره­‌ی تاریخی پا به عرصه‌­ی فعالیت گذاشتند. از طرف دیگر، ناآرامی‌­های سیاسی و آشوب‌­هایی که به دلیل ورود متفقین به ایران در سال‌­های ۱۳۲۰ و حوادث پس از آن در زمان جنگ جهانی دوم بود، دستمایه‌­ی خلق آثاری شد که این حوادث را در خود منعکس می‌­کردند. رمان حرمان بازنمایی کلی از این حوادث را در خود دارد. از طرفی نگاهی انتقادی به شرایط زنان دارد، آن‌هم از زبان زنی که خود در این دوره زیسته و به شرایط و موقعیت خود آگاه است. مسائلی مانند تفاوت‌­ها و تبعیض‌­های جنسیتی تا فضای مردسالارانه،‌ شرایط اجتماعی و سیاسی هم­چون ورود روس‌­ها به شهرهای شمالی و تشکیل و سقوط فرقه‌­ی دموکرات آذربایجان.[۱]