فروغ‌الدوله (توران آغا)

نوشته به خط ناصرالدین شاه (از راست، خانم‌ها): فخرالدوله، فروغ‌الدوله و لیلا خانم، پسر بچه: عزیزالسطان

فروغ‌الدوله به همراه دو دختر خود فروغ‌الملک و ملک‌الملوک

شعری از توران آغا فروغ‌الدوله به مناسبت به توپ بستن خانه خود توسط قوای قزاق در بیست و پنجم جمادی الاول 1326ق.

فروغ‌الدوله (1279 ـ 1335 ق) دختر ناصرالدین شاه و از معدود زنان دربار بود که در نهضت مشروطیت نقش داشت.

زندگی‌نامه

فروغ‌الدوله (توران آغا) هشتمین دختر ناصرالدین شاه بود که از یکی از زنان صیغه ای ناصرالدین شاه به نام خازن الدوله در 1279 قمری تولد یافت. او با فخرالدوله (تومان آغا، همسر مجدالدوله) از یک مادر است. فخرالدوله یک سال از فروغ‌الدوله بزرگتر بود. از آنجا که مادرشان خیلی زود از دنیا رفت، این دو تحت نظر خجسته خانم تاج‌الدوله، مادربزرگ معیرالممالک و از زنان عقدی ناصرالدین شاه تربیت شدند. فروغ الدوله بعدها به ملکه ایران شهرت یافت و ذیل نامه‌هایی که از تهران به ظهیرالدوله همسر خود (حاکم گیلان) می‌نوشت امضای ملکه ایران را می‌گذاشت.نام فروغ‌‎الدوله در المآثر و الآثار آمده است. وی در رمضان 1335 ق. درگذشت.

ازدواج

فروغ‌الدوله در 1297 ق. به عقد علی خان دولو قاجار ظهیرالدوله، پسر محمدناصرخان پسر محمدابراهیم خان سردار درآمد. ظهیرالدوله که متولد 1281 ق بود دو سال از عروس کوچکتر بود. ظهیرالدوله، از دراویش نعمت‌اللهی بود و اگرچه فروغ‌الدوله در آغاز زندگی، طریقه شوهرش را که تصوف بود نمی‌پسندید، ولی چنانچه نقل نموده‌اند، بعدها به همان طریقه پیوستگی و دلبستگی یافت. فرزندان ظهیرالدوله و فروغ‌الدوله عبارت بوده‌اند از قمرسلطان ملقب به عزیزالملوک، محمدناصر ظهیرالسلطان(خان خانان)، ولیه یا زهرا سلطان ملقب به فروغ‌الملک، ناصرقلی خان مظفرالدوله، ملک‌الملوک، اشرف‌الدوله یا ملکه آفاق و ناصرعلی خان.

ویژگی‌ها

فروغ‌الدوله به دانش و هنر و ادبیات و... آراسته بود. چنانچه از وی اشعار و دستخط‌های بسیاری برجای مانده است.او هنرمند بود، به علاوه شعر نیز می‌سرود. معیرالممالک چند نمونه از اشعارش را نقل کرده است.

فروغ‌الدوله به اعتبار شوهرش به صفا تخلص می‌کرد. او ظاهراً برخلاف خواهرش فخرالدوله خود را مقید به حفظ عرف و عادات مرسوم نمی‌کرد.

در مشروطیت

فروغ‌الدوله از زنان برجسته آزادیخواه زمان مشروطیت بود. وی که در سلک درویشان درآمده بود به همراه دو دخترش فروغ‌الملوک و ملک‌الملوک لباس درویشی می‌پوشیدند، کلاه درویشی به سر می‌گذاشتند، کشکول و منتشا به دست با روی باز عکس می‌گرفتند. او زنی با سواد و ادیب بود و شعر می‌گفت. در جشن تولد صفی علیشاه (ظهیرالدوله) که مصادف با روز ولادت صفی علیشاه بود در خانقاه درویشان مراسمی برپا نمودند و عده‌ای از مریدان زن و مرد حضور داشتند ملکه ایران به همراه دو دخترش حضور یافت و اشعاری در آن مجلس سرود. زمانی که محمدعلی شاه از آزادیخواهی فروغ‌الدوله مطلع شد فرمان داد خانه فروغ‌الدوله را نیز همزمان با به توپ بستن مجلس غارت و خراب کنند.

ظهیرالدوله همسر فروغ الدوله رئیس انجمن اخوت بود و فروغ‌الدوله در آن انجمن بدون حجاب حاضر می‌شد و سخنرانی می‌کرد.در دوران مشروطیت که هرکس از درباریان به جایی امن فرار می‌کرد و یا برای امنیت، پرچم کشورهای عثمانی و روس و... را در سرخانه خود نصب می‌کرد فروغ‌الدوله، محکم و استوار در خانه خود نشست و پرچم شیر و خورشید را در سر در خانه خود نصب کرد.

روابط عاشقانه

فروغ‌الدوله ظاهراً به مناسبت زیبایی مورد توجه بود. از جمله کسانی که فروغ‌الدوله با آنها وارد رابطه عاشقانه شده بود اقبال‌السلطنه و شعاع‌الدوله بود. اقبال‌السلطنه ابتدا معروف به آقارضا خان و عکاس مخصوص ناصرالدین شاه بود که بعدها به عکاسباشی ملقب گردید و در سفر و حضر همراه شاه بود و مطابق دستور شاه به عکاسی می‌پرداخت.

اعتمادالسلطنه درباره رابطه شعاع‌الدوله با فروغ‌السلطنه در تاریخ 20 صفر 1307 نوشته است:

تفصیلی امروز شنیدم که سلیمان میرزای شعاع‌الدوله به فروغ‌الدوله دختر شاه که زن ظهیرالدوله است کاغذ معاشقه می‌نویسد. فروغ‌الدوله هم به جهت نایب‌السلطنه می‌فرستد. نایب‌السلطنه هم شعاع‌الدوله را خواسته به او تغیّر می‌کند. شعاع‌الدوله جمعی شهود می‌گذراند که این کاغذ تدلیس است.

وضع مالی

وضع زندگانی ملکه ایران با اینکه دختر ناصرالدین شاه بود در مقایسه با سایر وابستگان دربار رضایت‌بخش نبود و شاید این که ظهیرالدوله به قبول حکومت‌های ولایات تن می‌داد از این بابت بوده است که درآمد بهتری داشته باشد.در این رابطه مظفرالدین شاه (شعبان 1318) یادداشتی خطاب به صدراعظم درباره اظهار پریشانی ملکه ایران نوشت و دستور آسودگی و التفات نسبت به او را داد.شاید همین وعده بوده است که منجر به حکومت مازندران ظهیرالدوله شد.

از دیگر مطالب قابل ذکر تملیک باغ ارباب جمشید از طرف احمدشاه به فروغ‌الدوله است. در ابتدا باغ عشرت آباد محل سکونت ملکه ایران بود ولی چون احمدشاه آنجا را بعدا به محل اقامت خود اختصاص داد، باغ ارباب جمشید به ملکیت وی صادر شد و مبلغ پنج هزار تومان نیز به طور انعام به وی مرحمت شد.

نامه‌های فروغ الدوله

اسنادی که از فروغ‌الدوله برجای مانده است، تا آنجا که بر نگارنده، معلوم گشته است، سه بخش است، ابتدا نامه‌هایست که او به ناصرالدین شاه نوشته و یا بالعکس که چهارنامه از آنها درین مبحث آورده شده است، دوم نامه‌هایی است به همسرش ظهیرالدوله هنگام وقایع مشروطه که در تهران نبوده و رویدادهای تهران را برای او شرح داده، که در این کتاب هفت نامه ازین نوع ارائه شده است. سوم، از فروغ‌الدوله نامه‌های دیگری هم وجود دارد که روزانه به وزیر خود موسوم به حاجی خان در سال 1303 و حوالی آن در مسائل مربوط به آب و ملک و اندرون و نوکر و باغبان و خرید و فروش و امور دیگر ازین قبیل نوشته است. بعضی از این نامه‌‎ها بر سه چهار صفحه بالغ می‌شود. این اسناد دسته سوم توسط مرحوم ایرج افشار در کتابی تحت عنوان نامه‌های فروغ‌الدوله منتشر شده است.

نامه‌‎هایی از فروغ‌الدوله خطاب به شوهر و برادرش مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه و چند رجل سیاسی دیگر وقت، گویای دیدگاه‌های آزادی خواهانه و انتقادآمیز اوست و از قدرت اندیشه او حکایت می‌کند. خانه وی در زمان مشروطه و ماجرای به توپ بستن مجلس در خیابان فردوسی در کنار انجمن اخوت بود و در غیاب شوهرش که حکومت گیلان را داشت غارت شد و اموالش به تاراج رفت. وی در ماجرای دستگیری شوهرش به دست کارگزاران محمدعلی شاه نیز نقش چشمگیری را در آزادی او و دیگر مشروطه‌خواهان بازی کرد.

نامه‌هایی که از نوشته‌های فروغ‌الدوله چاپ شده است مربوط است به سال‌های 1302 تا 1304. اگرچه نامه‌ها به جز معدودی تاریخ ندارد ولی ارتباط میان موضوع‌ها نشان می‌دهد که همه نامه‌ها در حول و حوش همان سال‌ها نوشته شده است. نامه‌هایی که تاریخ دارد، یادداشت مربوط به تاریخ، به قلم فروغ‌الدوله نیست. دریافت‌کننده نامه (حاجی خان) آن تواریخ را به وقت وصول ذیل نامه‌ها الحاق کرده است.

همه این نامه‌ها به جز چند تا که جداگانه و در پایان آورده شده نوشته فروغ‌الدوله و خطاب به شخصی است موسوم به حاجی خان که چندی سمت وزارت (پیشکاری امور داخلی) فروغ‌الدوله و ظهیرالدوله را داشت. این نامه‌ها از حیث اینکه نوشته دختر پادشاه و زن یکی از رجال مشهور است برای تاریخ اجتماعی ایران و تمایلاتی که درین سال‌های اخیر به دریافت جنم زن کرداری (فمینیستی) میان ایرانیان پیدا شده است واجد اهمیت و قابل رسیدگی تاریخی و اجتماعی است. نوع افکار زنانه، آن هم زنانه درباری و اشرافی از لابلای سطور این نامه‌ها عاید می‌شود. مثلاً خوب می‌نمایاند که در عهد ناصرالدین شاه وضع معیشتشان آن چنانکه تصور و تصویرشدنی باشد نبوده است و برخلاف تصورات عامه گشایش چندانی نداشته است.

پیوند به بیرون

1. ویکی‌پدیای فارسی

نویسنده: حکمت بروجردی