فروغ‌الدوله (توران آغا)

فروغ‌الدوله (1279 ـ 1335 ق) دختر ناصرالدین شاه و از زنان فعال در نهضت مشروطیت بود.

زندگی‌نامه

فروغ‌الدوله (توران آغا) دختر ناصرالدین شاه از مادری به نام خازن‌الدوله که از زنان صیغه‌ای شاه بود در 1279 قمری تولد یافت. او با فخرالدوله (تومان آغا)، همسر مجدالدوله) از یک مادر است. فخرالدوله یک سال از فروغ‌الدوله بزرگتر بود. چون مادرشان زود درگذشت تحت نظر تاج‌الدوله، مادربزرگ معیرالممالک و از زنان عقدی ناصرالدین شاه تربیت شدند. او بعدها به ملکه ایران شهرت یافت و ذیل نامه‌هایی که از تهران به ظهیرالدوله همسر خود (حاکم گیلان) می‌نوشت امضای ملکه ایران را می‌گذاشت.نام فروغ‌‎الدوله در المآثر و الآثار آمده است. مهدیقلی خان مجدالدوله هم از درباریان نزدیک به ناصرالدین شاه بود و تقریباً همه روز با شاه نشست و خاست داشت. او مدت‌ها میرآخور و مسئول اداره اصطبل خاصه مبارکه بود و بعد خوانسالاری را عهده‌دار شد.

ازدواج

فروغ‌الدوله در 1297 ق. به ازدواج علی خان ظهیرالدوله، پسر محمدناصرخان پسر محمدابراهیم خان سردار درآمد. ظهیرالدوله متولد 1281 ق بود و لذا عروس از داماد دو سال بزرگتر بوده است. ظهیرالدوله، از سلسله دراویش نعمت‌اللهی بود و اگرچه فروغ‌الدوله در آغاز زندگی، طریقه شوهرش را که تصوف بود، نمی‌پسندید، ولی چنانچه نقل نموده‌اند، بعدها به همان طریقه پیوستگی و دلبستگی یافت. فرزندان ظهیرالدوله و فروغ‌الدوله عبارت بوده‌اند از قمرسلطان ملقب به عزیزالملوک، محمدناصرخان (خان خانان)، ولیه یا زهرا سلطان ملقب به فروغ‌الملوک، ناصرقلی خان، ملک‌الملوک، اشرف‌الدوله یا ملکه آفاق و ناصرعلی خان.

ویژگی‌ها

فروغ‌الدوله به دانش و هنر و ادبیات و... آراسته بود. چنانچه از وی اشعار و دستخط‌های بسیاری برجای مانده است.

فروغ‌الدوله هنرمند بود. شعر می‌سرود. چند نمونه از اشعارش را معیرالممالک نقل کرده است.

فروغ‌الدوله به اعتبار شوهرش به صفا تخلص می‌کرد. ظاهراً فروغ‌الدوله برخلاف خواهرش فخرالدوله پای‌بندی چندانی به حفظ عرف و عادات مرسوم و مطلوب نمی‌کرد.

در مشروطیت

فروغ‌الدوله از زنان برجسته آزادیخواه زمان مشروطیت بود. وی در مسلک درویشان درآمد و خود و دو دخترش فروغ‌الملوک و ملک‌الملوک لباس درویشی می‌پوشیدند، کلاه درویشی به سر می‌گذاشتند کشکول و منتشا به دست با روی باز عکس می‌گرفتند. وی زنی با اطلاع و ادیب بود و شعر می‌گفت. در جشن تولد صفی علیشاه (ظهیرالدوله) که مصادف با روز ولادت صفی علیشاه بود در خانقاه درویشان مراسمی برپا نمودند و عده‌ای از مریدان زن و مرد حضور داشتند ملکه ایران به همراه دو دخترش حضور یافت و اشعاری در آن مجلس سرود.

محمدعلی شاه که از آزادیخواهی فروغ‌الدوله مطلع شد در همان وقت که عمارت مجلس شورای ملی را به توپ بستند به فرمان وی خانه فروغ‌الدوله را نیز غارت و خراب کردند.

ظهیرالدوله همسر وی رئیس انجمن اخوت بود و فروغ‌الدوله در آن انجمن بدون حجاب حاضر می‌شد و سخنرانی می‌کرد.در دوران مشروطیت که هرکس از درباریان به جایی امن فرار می‌کرد و یا به جهت برقراری امنیت، پرچم کشورهای عثمانی و روس و... را در سرخانه خود نصب می‌کرد فروغ‌الدوله، محکم و استوار در خانه خود نشست و پرچم شیر و خورشید را در سر درخانه خود نصب کرد.

روابط عاشقانه

فروغ‌الدوله ظاهراً به مناسبت زیبایی مورد توجه بود. از جمله کسانی که فروغ‌الدوله با آنها وارد رابطه عاشقانه شده بود اقبال‌السلطنه و شعاع‌الدوله بود. اقبال‌السلطنه ابتدا معروف به آقارضا خان و عکاس مخصوص ناصرالدین شاه بود که بعدها به عکاسباشی ملقب گردید و در سفر و حضر همراه شاه بود و مطابق دستور شاه به عکاسی می‌پرداخت.

اعتمادالسلطنه درباره رابطه شعاع‌الدوله با فروغ‌السلطنه در تاریخ 20 صفر 1307 نوشته است:

تفصیلی امروز شنیدم که سلیمان میرزای شعاع‌الدوله به فروغ‌الدوله دختر شاه که زن ظهیرالدوله است کاغذ معاشقه می‌نویسد. فروغ‌الدوله هم به جهت نایب‌السلطنه می‌فرستد. نایب‌السلطنه هم شعاع‌الدوله را خواسته به او تغیّر می‌کند. شعاع‌الدوله جمعی شهود می‌گذراند که این کاغذ تدلیس است.

وضع مالی

وضع زندگانی ملکه ایران با اینکه دختر ناصرالدین شاه بود در مقایسه با سایر وابستگان دربار رضایت‌بخش نبود و شاید این که ظهیرالدوله به قبول حکومت‌های ولایات تن می‌داد از این بابت بوده است که درآمد بهتری داشته باشد.در این رابطه مظفرالدین شاه (شعبان 1318) یادداشتی خطاب به صدراعظم درباره اظهار پریشانی ملکه ایران نوشت و دستور آسودگی و التفات نسبت به او را داد.شاید همین وعده بوده است که منجر به حکومت مازندران ظهیرالدوله شد.

از دیگر مطالب قابل ذکر تملیک باغ ارباب جمشید از طرف احمدشاه به فروغ‌الدوله است. در ابتدا باغ عشرت آباد محل سکونت ملکه ایران بود ولی چون احمدشاه آنجا را بعدا به محل اقامت خود اختصاص داد، باغ ارباب جمشید به ملکیت وی صادر شد و مبلغ پنج هزار تومان نیز به طور انعام به وی مرحمت شد.

نامه‌های فروغ الدوله

اسنادی که از فروغ‌الدوله برجای مانده است، تا آنجا که بر نگارنده، معلوم گشته است، سه بخش است، ابتدا نامه‌هایست که او به ناصرالدین شاه نوشته و یا بالعکس که چهارنامه از آنها درین مبحث آورده شده است، دوم نامه‌هایی است به همسرش ظهیرالدوله هنگام وقایع مشروطه که در تهران نبوده و رویدادهای تهران را برای او شرح داده، که در این کتاب هفت نامه ازین نوع ارائه شده است. سوم، از فروغ‌الدوله نامه‌های دیگری هم وجود دارد که روزانه به وزیر خود موسوم به حاجی خان در سال 1303 و حوالی آن در مسائل مربوط به آب و ملک و اندرون و نوکر و باغبان و خرید و فروش و امور دیگر ازین قبیل نوشته است. بعضی از این نامه‌‎ها بر سه چهار صفحه بالغ می‌شود.

نامه‌‎هایی از فروغ‌الدوله خطاب به شوهر و برادرش مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه و چند رجل سیاسی دیگر وقت، گویای دیدگاه‌های آزادی خواهانه و انتقادآمیز اوست و از قدرت اندیشه او حکایت می‌کند. خانه وی در زمان مشروطه و ماجرای به توپ بستن مجلس در خیابان فردوسی در کنار انجمن اخوت بود و در غیاب شوهرش که حکومت گیلان را داشت غارت شد و اموالش به تاراج رفت. وی در ماجرای دستگیری شوهرش به دست کارگزاران محمدعلی شاه نیز نقش چشمگیری را در آزادی او و دیگر مشروطه‌خواهان بازی کرد.

نامه‌هایی که از نوشته‌های فروغ‌الدوله چاپ شده است مربوط است به سال‌های 1302 تا 1304. اگرچه نامه‌ها به جز معدودی تاریخ ندارد ولی ارتباط میان موضوع‌ها نشان می‌دهد که همه نامه‌ها در حول و حوش همان سال‌ها نوشته شده است. نامه‌هایی که تاریخ دارد، یادداشت مربوط به تاریخ، به قلم فروغ‌الدوله نیست. دریافت‌کننده نامه (حاجی خان) آن تواریخ را به وقت وصول ذیل نامه‌ها الحاق کرده است.

همه این نامه‌ها به جز چند تا که جداگانه و در پایان آورده شده نوشته فروغ‌الدوله و خطاب به شخصی است موسوم به حاجی خان که چندی سمت وزارت (پیشکاری امور داخلی) فروغ‌الدوله و ظهیرالدوله را داشت. این نامه‌ها از حیث اینکه نوشته دختر پادشاه و زن یکی از رجال مشهور است برای تاریخ اجتماعی ایران و تمایلاتی که درین سال‌های اخیر به دریافت جنم زن کرداری (فمینیستی) میان ایرانیان پیدا شده است واجد اهمیت و قابل رسیدگی تاریخی و اجتماعی است. نوع افکار زنانه، آن هم زنانه درباری و اشرافی از لابلای سطور این نامه‌ها عاید می‌شود. مثلاً خوب می‌نمایاند که در عهد ناصرالدین شاه وضع معیشتشان آن چنانکه تصور و تصویرشدنی باشد نبوده است و برخلاف تصورات عامه گشایش چندانی نداشته است.

منابع

نویسنده: حکمت بروجردی