خانم فردا کوچ است

خانم فردا کوچ است، سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله به حج، روی جلد

خانم فردا کوچ است، سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله به حج، پشت جلد

خانم فردا کوچ است عنوان سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله از همسران ناصرالدین شاه به حج و عتبات است. این سفرنامه در 26 جمادی الاول 1317 آغاز و با تاریخ هشتم جمادی الثانی 1319 پایان می‌یابد.

اهمیت

ظاهراً فقط تعداد کمی از سفرنامه‌های ایرانی را زنان نوشته‌اند. علت آن شاید عدم تسلط بیشتر آنان در گذشته به خواندن و نوشتن باشد. همین تعداد معدود و محدود سفرنامه‌ها هم عمدتاً توسط همسران پادشاهان یا خوانین و صاحب منصبان و به طور کلی طبقات بالای اجتماعی نوشته شده‌اند که امکان یادگیری در منزل را داشته‌اند. سفرنامه‌های وقارالدوله (سکینه سلطان)، بی‌بی مریم بختیاری و عالیه خانم شیرازی نمونه‌هایی از این دست است. این سفرنامه آینه‌ای است از وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دوره‌ی قاجار و اطلاعات فراوانی از جغرافیا، تاریخ و فرهنگ مردم ایران، عراق و سوریه‌ی کنونی را می‌توان از میان سطور آن بیرون کشید.[۱] به علاوه ریزبینی خاص زنان را نیز دارد. این روایت جزئیات است که برای خواننده تصویر روشن‌تری از آن دوره‌ی زمانی را نشان می‌دهد.[۲]

درباره نویسنده

وقارالدوله (سکینه سلطان)، نویسنده‌ی این سفرنامه یکی از همسران ناصرالدین شاه است که پس از کشته شدن او به عقد فرد دیگری در می‌آید. همسرش میرزا اسماعیل خان معتصم الملک اهل شیراز بوده که در سال 1311 لقب معتصم الملک را به دست آورده است. او مناصب جبه‌خانه‌ی فارس، ریاست تجارت شیراز، کارگزاری بنادر فارس، کارگزاری استرآباد و عضویت در وزارت خارجه و قنسولگری عشق آباد را داشته است. وقارالدوله ظاهراً همچنان علاقه‌ای مفرط به ناصرالدین شاه داشته و در شرح سفر، خاطراتی از وی ذکر می‌کند و پیوسته از کشته شدن او می‌نالد. او زنی است که توان مالی سفر به کربلا و مکه و اجازه‌ی همسر را داشته و به علاوه صاحب برادری بوده که در سفر همراهی‌اش کند. او در زمان سفر، زنی جوان و بدون فرزند بوده و برخی استعاره‌هایی که به کار می‌برد از قوه تخیل او حکایت دارد. به علاوه طبعی شوخ و حافظه خوب و دقیقی دارد و از توانایی مدیریت اقتصادی نیز برخوردار است. او در پایان سفر برای یکی از کسانی که به دیدن او آمده جزئیات مخارج سفرش را می‌نویسد و در اختیارش قرار می‌دهد.

خلاصه سفرنامه

وقارالدوله در سال 1317 قمری یعنی چهار سال پس از کشته شدن ناصرالدین شاه، عازم سفر حج می‌شود. او در ابتدای داستان نزد مظفرالدین شاه می‌رود و از او اذن سفر می‌گیرد. این سفر تقریباً دو سال به طول می‌انجامد.

همراهان او که پنج نفرند عبارتند از: برادرش آقا میرزا محمدعلی خان، زنانی به نام‌های ماهرخ و سیده خانم، مردی به نام آقا سیداحمد و یک نفر کجاوه‌کش. سفرنامه از خداحافظی با دوست و آشنا شروع می‌شود و در نهایت با بازگشت سکینه سلطان به کاخ و دیدار با آشنایان پایان می‌یابد. از جمله نکات مهم در این کتاب، شرح روزانه‌ی سفر و ثبت تاریخ و نام دقیق شهرها و دیگر اماکن استقرار کاروان است. آغاز سفر حج وقارالدوله سه شنبه ۲۶ جمادی الاولی سال ۱۳۱۷ق. و آخرین روزی که در بازگشت تاریخ‌گزاری کرده چهارشنبه ششم ذی حجه سال ۱۳۱۸ق. است. او تمامی منزل‌های مسیر را به تفصیل بیان می‌کند. وقارالدوله سعی می‌کند تمامی وقایع را به صورت روزمره ثبت کند، مگر زمانی که به دلایلی مانند بیماری، غرق شدن در حال و هوای زیارت و یا عدم وقوع اتفاقی تازه ثبت روزانه‌ی وقایع نادیده گرفته می‌شود.

شیوه نگارش

این سفرنامه به سبکی ساده نوشته شده و کلمات ناآشنای چندانی ندارد. جملات کوتاه و بدون تکلف‌اند و بیشتر به زبان محاوره‌ای گرایش دارند تا نثر منشیانه‌ی رایج در عصر ناصری. وقارالدوله زنی تیزبین است که وقایع بسیاری را از نظر گذرانده و به نگارش درآورده است؛ مسائل متنوعی همچون توجه به جغرافیای منطقه، تاریخ، سنت، آیین و مذهب مکان موردنظر، آداب و رسوم و عادات فرهنگی مردم. او حتی قیمت اجناس و نوع غذایی را که تناول شده بیان کرده است. سفرنامه روزانه و منزل به منزل نوشته شده است. به وقایع به صورت مفصل و مشروح پرداخته نشده، ولی برخی جزئیات نظیر ساعت حرکت یا رسیدن به هر منزل، قیمت‌ها و فراوانی اجناس، آب و هوا و غیره به تفصیل بیان شده است.

فهرست مطالب

این کتاب در شش فصل تنظیم شده که هر فصل به منطقه جغرافیایی مشخصی می‌پردازد: ایران، عراق، عربستان و برگشت همین مسیر. فهرست این کتاب شامل عناوین ذیل است:

روز اطراقی است

چه عرض کنم که چه دیدم

ما را شوه شوه می‌برند

از دولت پشه بند راحت خوابیدم

با برادرم خیلی مونس کرده

دلم برایت گوری می‌کند

محققین

خانم! فردا کوچ است اثری است به تحقیق رسول جعفریان و کیانوش کیائی از سفرنامه‌ی سکینه سلطان وقارالدوله که زهرا صالحی‌زاده کار ویرایش و تدوین آن را به عهده داشته است. این کتاب جلد سوم از مجموعه‌ی سفرنامه‌های قدیمی زنان است. جلدهای دیگر آن شامل چادر کردیم رفتیم تماشا و سه روز به آخر دریا است. کتاب در شش فصل تدوین شده و هر فصل به بخشی از جغرافیای این سفر می‌پردازد. در انتهای کتاب فهرست‌هایی مختص اشخاص، مکان‌ها، اصطلاحات زمان و مکان‌های مقدس به انضمام کتابنامه آمده است.کتاب دارای زیرنویس‌های مفید برای درک و شناخت بیشتر خوانندگان از شخصیت‌ها و آبادی‌های مسیر است. این کتاب توسط نشر اطراف در 1398 به چاپ رسیده است.[۳]

پیوند به بیرون

1. ویکی‌پدیای فارسی
2. نشر اطراف

نویسنده: حکمت بروجردی