آتوسا

آتوسا /ātusā / یا /atusā/ در زبان اوستائی هوتااوسا تلفظ می‌شود. آتوسا برجسته‌ترین زن در تاریخ ایران باستان است و پس از آناهیتا (ایزد بانوی آب‌­ها) او اولین کسی بود که لقب بانوی بانوان که یک عنوان رسمی مذهبی، در دین زرتشت بود گرفت. در دوره حکومت اساطیری کیانی و سپس عهد هخامنشی چند بانوی مهم با نام آتوسا وجود دارد، از جمله هوتااوسا (هوتاسا، آتوسا) همسر گشتاسب، شاه کیانی شرق ایران که به زرتشت ایمان آورد و زرتشتی شد. آتوسا خواهر و همسر اردشیر دوم. آتوسا همسر اردشیر سوم.

آتوسا، دختر کوروش

مهم‌­ترین شخصیتی که در تاریخ به نام آتوسا شناخته شده، ملکه و بانوی بانوان در دوره اولیه شاهنشاهی هخامنشی است. او زنی با فراست، با قدرت و کاردان بود که طی زندگی خود آثار فرهنگی و سیاسی بسیاری را سبب شد.

همسران و فرزندان

آتوسا به قولی از سال 550 ق.م. تا 475 ق.م. به مدت 75 سال ملکه ایران بوده است. پدرش کوروش بزرگ و مادرش همسر اول کوروش، کاساندان، است. او خواهر ناتنی کمبوجیه و همسر دو پادشاه بزرگ هخامنشی، کمبوجیه و داریوش اول و مادر خشایارشا بوده است. مادر آتوسا ملکه کاساندان (کاساندانه)، دختر فَرناسپه، یکی از بزرگان پارس و همسر کوروش کبیر بود، و از همین‌رو فرزندان وی بر دیگر فرزندان کوروش از سایر همسرانش، برتری داشتند. در دوره هخامنشی رسم ازدواج با محارم در خاندان شاهی معمول بود که مهم‌­ترین دلیل آن تداوم اصالت خانوادگی و افزایش قدرت سیاسی بوده است. بدین جهت کمبوجیه فرزند و جانشین کوروش، در زمانی که به حکومت رسید (525 ق.م.) به علت اهمیت و موقعیت خاص خواهرش آتوسا با وی ازدواج کرد. چون بردیا، برادر کمبوجیه، از مقبولیت عام برخوردار بود، کمبوجیه پیش از عزیمت به مصر دستور قتل او را صادر کرد. زمانی که کمبوجیه برای فتح مصر از کشور خارج شد، گئومات، مغ بزرگ، از غیبت او استفاده کرد و خود را به علت شباهت به بردیا، شاهنشاه و همان بردیا خواند و بر تخت نشست و آتوسا را به همسری برگزید. این کار باعث مشروعیت بخشیدن به حکومت و مخفی نگه‌داشتن راز وی بود. در مورد ازدواج آتوسا با گئومات دو نظر وجود دارد. اول ازدواج تحمیلی و زندانی کردن آتوسا در حرمسرا؛ گئومات به قابلیت­‌های آتوسا به خوبی واقف بود و می‌دانست که اگر او آزاد باشد، گرفتاری‌­های بسیاری فراهم خواهد آورد. دوم نارضایتی آتوسا از کمبوجیه و عدم توجه کمبوجیه به وی. داریوش شاهزاده هخامنشی به وسیله بانوان دربار، از راز بردیای دروغین باخبر شد و درصدد مقابله با او برآمد و سرانجام توانست گئومات غاصب را به قتل برساند و به جای کمبوجیه بر تخت پادشاهی تکیه زند. چون داریوش عضو شاخه‌ای از خاندان هخامنشی بود که حکومت را در دست نداشت و انتقال قدرت از شاخه‌ای به شاخه دیگر مستلزم کوشش بسیار بود، با آتوسا ازدواج کرد و از این وصلت بسیار سود برد. داریوش با ازدواج با آتوسا، توانست قدرت خود را مستحکم سازد. آتوسا که زنی سیاستمدار و قدرت‌طلب بود، به این ازدواج نیز رضایت داد. با احساس نیازی که از جانب داریوش به آتوسا می‌شد، او توانست مقام و موقعیت خاصی در دستگاه شاهنشاهی هخامنشی به دست آورد و در امور مملکتی دخالت کند. از زمان وی بود که از بین همسران پادشاهان پارسی، بانویی به عنوان ملکه برگزیده شد و تاج بر سر نهاد.

آتوسا از این ازدواج چهار پسر به دنیا آورد که بزرگ­ترین آنها خشایارشا نام داشت. داریوش از همسر اول خود نیز پسران دیگری داشت. هنگام تعیین ولیعهد، برخلاف سنت معمول که باید پسر ارشد جانشین پدر­­ ­­­گردد، داریوش فرزند آتوسا را جانشین خود کرد. این بدعت خبر از نیر­و­ی فراوان این بانو داشت و اینکه ولیعهد نواده کوروش کبیر بود.

قدرت سیاسی و فرهنگی

هرودوت در تاریخ خود از آتوسا به عنوان "بانوی بانوان" یاد می‌کند و می‌نویسد: آتوسا خواندن و نوشتن به چند زبان از جمله پهلوی اوستایی، بابلی و یونانی را به خوبی می­‌دانست و نقش تصمیم‌گیرنده و آموزش‌دهنده در دربار ایران داشت. هرودوت در ادامه می­‌گوید: آتوسا از خرد و قدرت بسیاری برخوردار بود و در دوره­ جنگ با یونان که به توصیه او انجام شد داریوش همواره از نصیحت­‌های او بهره می‌جست، او حتی علاقمند بود که در میدان نبرد نیز شوهرش را همراهی کند.

آتوسا در زمان پادشاهی فرزندش، خشایارشا، همچنان در سیاست نقشی مؤثر داشت. خشایارشا که به اتکای قدرت مادر به حکومت رسیده بود، از نظریات او در مملکت‌داری بهره بسیار می‌برد. آتوسا (ملکه مادر) در زمان به تخت نشستن فرزندش در 486 ق.م. زنی میان­سال، جهان دیده و در امور مملکت بسیار پر­تجربه بود که حکومت چهار شاهنشاه را در­ک کرده و امور سیاسی بسیاری را در دست خود داشت. اشیل (آیسخولوس) در نمایشنامه ایرانیان خود، که درباره جنگ خشایارشا در یونان است، در موارد گوناگون از آتوسا یاد کرده و او را «بانوی بانوان» نامیده که از رفتن پسرش، خشایارشا به جنگ یونان ابراز نارضایتی می‌کرد.

آتوسا گذشته از برخوردار بودن از هوش سیاسی، از جهت فرهنگی و علمی نیز فردی مؤثر بود. او از حضور و آمد و شدِ یونانیان و دیگر ملیت‌­ها در دربار بسیار استفاده می‌کرد. دِموکدس، پزشک یونانی که پس از جنگ­‌های داریوش در یونان، به ایران آورده شد از احترام، لطف و حمایت آتوسا برخوردار شد. او پزشک مخصوص داریوش و آتوسا بود و یک بار هم بیماری این بانو را معالجه کرد. آتوسا نوشتن و خواندن می‌دانست و در کار تعلیم و تربیت فرزندان خود و سایر شاهزادگان و درباریان بسیار کوشا بود. آتوسا نخستین بانوی ایرانی است که دارای طبع شعر بوده است.

مرگ

از چگونگی و تاریخ مرگ آتوسا اطلاعی در دست نیست؛ ولی بنا به نوشته اشیل (آیسخولوس) نمایشنامه­‌نویس یونانی، او تا بازگشت خشایارشا به ایران (479 ق.م.) در قید حیات بوده است. احتمالاً بانوی بانو­ان و ملکه مادر، در آرامگاه داریوش در نقش رستم و در کنار همسرش مدفون شده است.

منابع

نویسنده: سمیه سادات هاشمی