بخت‌گشایی

توپ مروارید[۱]

سبزه گره‌ زدن

بخت‌گشایی به معنای آئین‌هایی است که به باور عامه با انجام آنها دخترانی که ازدواج نکرده‌اند به همسری مردی در می‌آیند. سن ازدواج بر حسب زمان و منطقه جغرافیایی متفاوت است (در گذشته معمولاً همان سن رسیدن به تکلیف شرعی دختران، یعنی نه سال، سن ازدواج به حساب می‌آمد)، از همین رو اگر دختری به سن ازدواج برسد و هنوز ازدواج نکرده باشد باور عامه بر این است که بخت او به دلیل یک عامل ماورائی مانند سحر و جادوی بدخواهان یا اقبال شوم بسته شده است. لذا باید برای گشودن این بخت متوسل به اعمالی شد. این اعمال معمولاً خواندن اوراد یا انجام کارهایی است که با انجام آنها سحر و جادو باطل شده یا بداقبالی از میان رفته و برای دختر، همسری مناسب یافت می‌شود. این سنت‌ها امروزه در شهرهای بزرگ کمرنگ شده است، اما در روستاها و شهرهای کوچکتر که قائل به ازدواج زودهنگام دخترانند همچنان وجود دارد.

ساخت واژی و معنی

بخت‌گشایی یک اسم مرکب است که از بخت ( اسم)، گشای ( اسم فاعل) و ی ( پسوند اسم مصدر) تشکیل شده است. بخت به لحاظ ریشه شناختی در فارسی میانه: /baxt/ در ایرانی باستان: /baxta/ (صفت مفعولی) به معنای تقسیم شده، معین، مقدّر، است که مشتق از ریشه /bag-/ به معنای تقسیم کردن و اختصاص دادن است.بخت امروزه به معنای قسمت و بهره و نصیب و نیز به معنای اقبال، سعادت و دولت است، اما برای زنان به معنی شوهر است. لذا اصطلاحات دختر دم‌بخت، یعنی دختری که به سن ازدواج رسیده، سفید بخت یعنی زنی که همسر و زندگی مناسب و درخوری دارد، سیاه‌بخت یعنی زنی که در زندگی مشترک دچار شکست شده یا همسرش را از دست داده، به خانه بخت رفتن یعنی شوهر کردن، زن یک بخته یعنی زنی که یک بار ازدواج کرده و دو بخته یعنی زنی که یک بار شوهرش را از دست داده و مجدداً ازدواج کرده است. گشا (ی) اسم فاعل از مصدر گشادن (گشودن) به معنای باز کردن است. بخت‌گشایی به آداب و سننی اطلاق می‌شود که بنا بر اعتقاد عامه بدان‌ وسیله دختری که هنوز ازدواج نکرده یا زنی که شوهرش را از دست داده، به زوجیت مردی در می‌آید.

فلسفه

گره مجازاً به معنی کار مشكل و امری است که به سادگی قابل توجیه یا حل نباشدو معانی سمبلیک فراوانی دارد که از جمله آنها پیچیدگی، کار مشكل، گرفتاری، و نگرانی است.گره‌گشا به معنی مشكل‌گشا استاصطلاحاتی از قبیل گره در کار، باز کردن گره، یا گره اساسی در اغلب زبان‌ها وجود دارد. باز کردن گره نشان‌دهنده حل شدن و رهایی است.انسان‌های نخستین از گره به عنوان طلسمی برای دور کردن ارواح پلید از قبیله استفاده می‌کردند.باز کردن و گشودن، به معنای عبور از گره است. عبور از گره‌ها به طرق مختلف تفسیر می‌شود، ولی در مفهوم خاص خود به معنای حل مشکل است.باور به تأثیر جادویی گره، و جادو کردن با گره‌زنی و راه‌های گره‌گشایی یا جادوزُدایی با گشودن گره، به ویژه هنگام ازدواج و زایش، در بیشتر فرهنگ‌ها جایگاه ویژه‌ای داشته است.جادوی گره را می‌توان گونه‌ای از جادوی هومیوپاتیک یا تقلیدی دانست که بر پایه قانون شباهت شكل گرفته‌اند، به گونه‌ای که مردم با تقلید یا نمایش کوچكی که با کمک افراد نیرومند انجام می‌دهند، بر قوا یا پدیده‌های طبیعی به واسطه کار مصنوعی خود اثر گذاشته و بدین وسیله عمل موردنظر خود را تحقق می‌بخشند.در جادوی هومیوپاتیک اصل بر این است که هر چیزی همانند خود را می‌‎سازد و یا هر معلولی شبیه علت خود است.شیخ انصاری در مكاسب به نقل از شهید اول، ده گونه سحر را نام برده است که یكی از آنها به این صورت ذکر شده است: اورادی که بخوانند و بر ریسمانی بدمند و آنگاه گره بزنند.به این ترتیب جادوی گره هم باعث بسته شدن بخت می‌شود هم سبب بازشدن آن. لذا بسیاری از مراسمات بخت‌گشایی به نحوی یا با بازکردن گره و قفل همراه است یا با بستن آن.

زمان

در همه ایام سال امکان انجام مراسم بخت‌گشایی وجود دارد، اما برخی ‌زمان‌ها به صورت اختصاصی برای این اعمال در نظر گرفته شده است. روز بیست و هفتم ماه رمضان ـ روز کشته شدن ابن ملجم ـ غروب سه‌شنبه آخر سال، یعنی شب چهارشنبه‌سوری، روز سیزده بدر و شب یا روز جمعه روزهای خاصی بودند که برخی آیین‌های ویژه برای بخت‌گشایی در آنها انجام می‌گرفت، اما بعضی مراسم دیگر بود که انجام آن زمان خاصی نداشت.

ماه رمضان

از آنجا که بر اساس روایات دعا در ماه رمضان به اجابت نزدیکتر است، بسیاری از آیین‌های بخت‌گشایی در این ماه انجام می‌گرفته است.

آیین‌های شب بیست و هفتم رمضان در تهران

شب و روز بیست و هفتم ماه رمضان که مصادف با سالگرد کشته شدن ابن ملجم قاتل حضرت علی علیه السلام است برای شیعیان وقت مبارکی است. از همین رو مراسم گوناگونی جهت براورده شدن حاجات از جمله بازشدن بخت دختران صورت می‌گرفته است. یکی از این رسوم این بود که دختر همراه مادر و یا نزدیکان خود، سر اذان ظهر بالای گلدسته مسجد بزرگ شهر می‌رفت و هنگامی که مردان برای وضو گرفتن و نماز خواندن وارد مسجد می‌شدند، چادر سیاه دختر را از بالای گلدسته پایین می‌انداختند. اگر چادر سر مرد روحانی می‌افتاد، حتماً شوهر آینده روحانی می‌شد، و اگر سر مرد مکلا می‌افتاد، شوهر آینده مکلا بود. اما اگر چادر به زمین می‌افتاد، آن سال از شوهر خبری نبود و می‌بایست تا سال آینده صبر کند.از دیگر رسوم در شب بیست و هفتم ماه رمضان در تهران این بود که از عصر آن، دخترها و بیوه زن‌ها به طرف توپ مروارید که توپ مفرغی بزرگی بر روی دو چرخ و بر بالای سکوئی بود و در میدان ارک، قرار داشت رو می‌آوردند و جهت بخت‌گشایی از زیر آن رد شده، بر لوله آن سوار می‌شدند و سُر می‌خوردند و این کار را مجرب‌ترین عملی می‌دانستند که با آن تا سال دیگر به خانه شوهر می‌روند.

آش نخود

پختن آش نخود لااله الاالله یکی از مراسمی بوده که برای بخت‌گشایی صورت می‌گرفته است. در این مراسم پیرزن متدینی از اول ماه رمضان یک کیسه نخود و ده تسبیح صد دانه برمی‌داشت و به هنگام برپایی نماز در مسجد کیسه و تسبیح را به زنان می‌داد تا هر اندازه می‌توانند برای بخت‌گشایی یک دختر دم بخت لااله الاالله بگویند و به نخودها بدمند. همین که یک دوره تسبیح تمام می‌شد، آن تسبیح را توی کیسه نخود می‌انداختند. شب آخر ماه رمضان، آن کیسه نخود را زیر سر دختر دم‌بخت می‌گذاشتند و روز عید فطر با آن نخود لااله الاالله آش رشته می‌پختند و به فقرا و همسایه‌ها می‌دادند و از آنها می‌‎خواستند برای رفتن دختر به خانه بخت دعا کنند.

آب قرآن

روز جمعه آخر ماه رمضان، آب برابر قرآن می‌کشیدند. دختر دم بخت قدری از آن آب به صورتش می‌زد و کمی هم به تنش می‌مالید.

حنای سی تبارک

حنای سی تبارک عبارت بود از حنایی که از اول ماه رمضان، هر روز یک بار سوره تبارک را خوانده بدان دمیده باشند. شب عید فطر این حنا را خیس کرده به سر دختر می‌بستند و باور داشتند که تا عید فطر سال دیگر به خانه بخت رفته است.

شب چهارشنبه‌سوری

در آخرین سه شنبه سال یا شب چهارشنبه سوری مراسم گوناگونی در شهرهای مختلف برای بخت‌گشایی دختران انجام می‌گرفت، از جمله این که گوشه چادر دختر خانه مانده را سوراخ می‌کردند و قفلی از آن رد می‌کردند و قفل را می‌بستند. بعد، دختر با یکی از زن‌های مسن فامیل خود سر چهار راه می‌ایستاد و هر مردی که از آنجا می‌گذشت، پیرزن نام او را می‌پرسید. اگر نام مرد علی یا محمد بود، کلید قفل را به دست او می‌داد و خواهش می‌کرد قفل را باز کند. سپس برای تشکر مشتی نقل و نبات او می‌داد و به این ترتیب گره بی‌شوهر ماندن دختر به دست یک مرد باز و این به فال نیک گرفته می‌شد.

در تهران سوار شدن روی توپ مروارید و سرخوردن از روی لوله آن از جمله رسوم مجرب شب چهارشنبه‌سوری نیز بود.سال دیگر اگر به خانه بخت رفته بودند، یک دسته شمع دور تا دور توپ روشن می‌کردند. بعضی وقت‌ها، دخترهای دم‌بخت از گوشه چارقدشان به قدر یک نوار پاره می‌کردند و به چرخ‌های توپ گره می‌بستند.

چهارشنبه سوری در شهرهای دیگر

در یزد بعضی از دختران در شب چهارشنبه سوری چادر بر سر می‌کردند و قفلی را که به دستمال یا زنجیری بسته‌اند به گردن آویخته و کلیدش را به کمر می‌بستند. قندانی هم پر از قند به دست می‌گرفتند و در گذری ساکت می‌ایستادند به امید آنکه مرد رهگذری از مقابلشان بگذرد و متوجه شود و قفل را بگشاید و قندی بردارد که بختشان باز شود. دختران اصفهان برای اینکه بختشان گشوده شود، چهار طرف یک چهارراه نخ می‌بستند، تا رهگذران آن را پاره کنند. در خراسان مراسم بخت‌گشایی صبح روز چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شد. بدین‌گونه که دختران دم‌بخت پیش از طلوع آفتاب کوزه‌ی آب ندیده سفالینی را با یک قیچی و مقداری نخ سفید برمی‌داشتند و بر سر جوی آب می‌رفتند، کوزه را از آب پر می‌کردند و پهلوی خود قرار می‌دادند و قیچی را کنار آن می‌گذاشتند. دختر روی زمین می‌نشست و زن شوهرداری که همراه او بود دو شست دختر را با نخ سفید می‌بست و خودش در گوشه‌ای پنهان می‌شد. اولین کسی که از آنجا می‌گذشت، قیچی را برمی‌داشت و نخ را پاره می‌کرد و می‌گفت بختت را بریدم و قیچی را می‌گذاشت و دور می‌شد. دختر کوزه را برمی‌داشت و به خانه می‌آمد. سپس یک تغار کشک ساب بر سر می‌گذاشت و هفت بار دور حیاط می‌دوید و در هر بار هفت بار می‌گفت بختم وا شد، بختم وا شد.در بجنورد، مادرها به منظور بخت‌گشايی دخترانشان در شب چهارشنبه سوری، چوب بلندی به نام گوله (govele) را روی آتش می‌گذاشتند و با نيم سوخته آن به دنبال دختر می‌كردند و او را به صورت نمادين از خانه بيرون می‌راندند و در خانه را پشت سر آنها می‌بستند، سپس سه بار صلوات بر محمد و آل محمد می‌فرستادند و دعا می‌كردند كه سال آينده فرزند دم‌بختشان به خانه بخت برود و آنگاه در خانه را باز می‌كردند و فرزند را به داخل خانه می‌آوردند.بستن قفل به گردن و نشستن سرچهار راه، نشستن روی چرخ کوزه‌گری و شکستن گردو، بیرون کردن دختر از خانه و تعقیب او با نیمسوز، بستن نخ سفید به دو شست و نشستن لب جوی آب، نشستن پای منار مسجد و بستن قفل به گوشه چادر خود از جمله کارهایی است که در مناطق مختلف ایران برای بخت‌گشایی در این شب انجام می‌گیرد.

بخت‌گشایی در دباغخانه

بخت‌گشایی در دباغخانه از جمله رسوم قدیمی است که امروزه منسوخ شده و نحوه انجام آن در مناطق مختلف متفاوت بوده است. در تهران دختران بخت‌بسته بعد از ظهر سه‌شنبه آخر سال به دباغخانه رفته و از روی حوض‌های هفت‌گانه دباغی می‌پریدند و مشتی از آب هر حوض به سر و رو زده، شیشه‌ای از آن برای شستشو با خود به همراه می‌بردند.در رشت برای اینكه بخت دخترها گشوده شود آن‌ها را به دباغخانه می‌بردند. یک پسربچه نابالغ بند قبای آنان را می‌گشود و سپس دختران اندکی از آب دباغخانه را برمی‌داشتند و به خانه می‌بردند و بر سرشان می‌ریختند.در خراسان دختر بخت‌بسته هفت دانه گردو و هفت دانه شمع و یک عدد قوری یا ظرفی شبیه به آن و مقداری شیرینی می‌خرید و در شب چهارشنبه آخر سال با یک زن شوهردار به یکی از دباغخانه‌های نزدیک شهر می‌رفت در آنجا شیرینی‌ها را به دباغباشی می‌داد و به همراه او به سرچاه‌های دباغخانه می‌رفت. دختر گردوها را یک یک بر لب چاه‌ها می‌گذاشت و زیر پا می‌شکست تا به چاه هفتم می‌رسید. سپس برمی‌گشت و مجدداً از کنار چاه‌ها عبور می‌کرد؛ به هر چاه که می‌رسید مرد دباغ یکی از شمع‌ها را روشن کرده در جلو پای دختر در محل گردوی شکسته می‌گذاشت و این عمل را ادامه می‌داد تا چاه هفتم. پس از انجام این مراسم، دختر قوری را از آب دباغخانه پر می‌کرد و با خود به منزل می‌برد. دختر باید در مراجعت به منزل با اولین مرد یا پسری که برخورد می‌کرد چند کلمه حرف می‌زد و قدری شیرینی در دهان او می‌گذاشت و با آبی که از دباغخانه آورده هفت چهارشنبه غسل می‌کرد تا بختش باز شود.

سیزده فروردین

یكی از رایج‌ترین رسوم برای بخت‌گشایی که هنوز نیز بسیار رواج دارد گره زدن سبزه‌ها در روز سیزده فروردین است. این رسم در دوران قاجاریه نیز برای بخت‌گشایی و حاجات دیگر رواج داشته است، چنانكه مستوفی می‌نویسد:

در این روز دخترهاى دم‌بخت، براى پیدا کردن شوهر، به سبزه گره می‌زدند و معتقد بودند که تا سیزده آینده البته حاجت آنها روا خواهد شد، به شرط اینكه این شعر را در حین انجام گره‌زنى گفته باشند: سیزده بدر، سال دیگر، خانه شوهر، بچه به بر.

در شهرهای دیگر

در خراسان دختران دم‌بخت برای گشودن بخت خود و پیدا کردن شوهر رو به قبله می‌نشینند و سبزه گره می‌زنند و می‌گویند: سیزده به در چارده به تو، سال دگه خَنه شو، و سپس مقداری شیرینی در پای سبزه‌ای که گره زده‌اند می‌ریزند و از آنجا دور می‌شوند.در ساری دختران سحرگاه از خواب برخاسته به نزدیک‌ترین جوی خانه‌شان می‌روند و هفت بار از جوی آب می‌پرند. در اهواز، دختران برای بخت‌گشایی صبح زود، یک کوزه سفالین پر از آب شب مانده را پای در می‌شکنند. در همدان، دخترها پس از بازگشت از صحرا، به نیت شوهریابی سوار شیر سنگی می‌شوند و به سر و تن شیر، شیره می‌مالند و معتقدند که این کار بختشان را می‌گشاید. دختران کرمانشاهی عصر روز سیزده بدر بالای گلدسته مسجد می‌روند و یک دانه گردو پایین می‌اندازند. اگر گردو شکست تا سال دیگر به خانه‌ی شوهر می‌روند. آنگاه گردو را می‌خورند و گرنه باید تا سال آینده منتظر بمانند.

دیگر آیین‌ها

از دیگر توصیه‌ها برای بخت‌گشایی که زمان و مکان خاصی نداشت می‌توان موارد زیر را برشمرد:

دختر برای هر چند سال که از عمرش گذشته بود جهت هر سال دوازده خرما می‌گرفت و سوره یاسین بر آنها می‌خواند و نیت می‌کرد شب جمعه نثار اموات سر چهارراه برده و خیرات کند؛ هفت مرتبه سوره حمد را بر هفت تکه از پارچه لباس خود بنویسد و در هفت قبر یا قبرستان دفن کند؛ دل گوسفند سرسیاه را گرفته در محراب یا زیر منبر مسجد دفن کند؛ سوره فتح، نصر، کوثر و آیه «الله لطیف بعباده یرزق من یشاء بغیر حساب» را بر کاسه نوشته در آن آب بریزد و با آن آب خود را شستشو دهد و از آن آب در خانه بپاشد.

نذر آجیل مشکل‌گشا، بردن دختر به حمام یهودی‌ها و ریختن آب حمام بر سر، سرکتاب باز کردن، تکان دادن سفره عقد بر سر دختر، گذراندن چادر نماز دختر از روده گوسفند، پیراهن مراد، خوردن پلوی عروسی، مالیدن حنای سر عروس به سر دختر، وارونه سر کردن چادر نماز، توسل به اماکن مقدس مسیحیان، نذر مولودی، باز کردن قفل، آب هفت‌گری، دست کردن انگشتر فیروزه، خوردن فطیر عید یهودی‌ها، به حرکت درآوردن چرخ کوزه‌گری،عبور کردن از میان کمان پنبه‌زنی به گونه‌ای که زه کمان پاره شود،و چهل روز آب و جارو کردن جلوی در خانهاز دیگر مراسمات برای گشایش بخت‌بسته دختران بود.

در شهرهای دیگر

در یزد دخترانی که معتقد بودند بختشان بسته شده برای باز شدن بخت خویش مقداری گردو و بادام با یک عدد قفل بسته برمی‌داشتند و به اتفاق پیرزنی از بستگانشان یا زنی که نزد او قرآن خواندن را می‌آموختند به سمت مسجد جمعه راه می‌افتادند. زمان بخت‌گشایی ظهر جمعه هر هفته یا شب بیست و هفتم ماه رمضان بود. وقتی به مسجد می‌رسیدند مقداری قند یا نبات یا نقل و یا شیرینی دیگری به خادم مسجد می‌دادند و از او خواهش می‌کردند در ورودی پله‌های مناره‌های مسجد را به رویشان باز کند. آنگاه از پله‌های یکی از مناره‌ها بالا می‌رفتند و روی هر پله یک گردو یا بادام می‌گذاشتند و اگر یک عدد گردو یا بادام زیاد می‌آمد به فال نیک می‌گرفتند. بالای مناره کلید قفلی را که با خود آورده بودند گوشه چادرشان گره می‌زدند و از پله‌ها پایین می‌آمدند. آنگاه از اولین مردی که با او مواجه می‌شدند خواهش می‌کردند گره چادرشان را باز کند و با کلید قفل بسته را بگشاید. سپس به آن مرد شیرینی می‌دادند. با این کار معتقد بودند طولی نمی‌کشد که برایشان شوهر پیدا می‌شود و از آنجا که معتقد بودند شوهرشان شبیه گشاینده قفل خواهد بود سعی می‌کردند قفل به دست جوانی که هنوز ازدواج نکرده است باز شود تا مبادا سر راه مردی دو زنه واقع شوند و بختشان مرد زن‌دار بشود. در شیراز هم مراسمی شبیه به رسم دختران دم‌بخت یزد وجود داشت. پهن کردن سفره بی‌بی حور و بی‌بی نور یا سفره بی‌‌بی سه‌شنبه نیز از جمله رسوم برای برآورده شدن حاجات از جمله گشودن بخت دختران است.

پرت کردن گل دست عروس

امروزه یکی از مراسم‌هایی که در عروسی انجام می‌گیرد پرت کردن گل دست عروس است. در این رسم که معمولاً در پایان جشن عروسی اجرا می‌شود عروس از پشت سر دسته گلش را به سمت مهمانان مجرد پرتاب می‌کند. افراد مجرد در اقوام و آشنایان دستان خود را بالا آورده و برای دریافت دسته گل عروس تلاش می‌کنند. این باور وجود دارد که بخت فردی که موفق به دریافت آن دسته گل می‌شود باز شده و اولین نفری است که بعد از عروس ازدواج می‌کند. این رسم از کشورهای غربی به ایران وارد شده و مدت زمانی نیست که در ایران رایج شده است.

پیوند به بیرون

1. مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی

نویسنده: حکمت بروجردی