مسجد شاهزاده خانم (مسجدالزهرا)

مسجد شاهزاده خانم (مسجد الزهرا)

مسجد و مدرسه شاهزاده خانم که امروز با نام مسجد الزهراء شناخته می‌شود، در خیابان وحدت اسلامی (شاهپور سابق)، گذر وزیر دفتر قرار گرفته است. حاجیه هما خانم، بنای این مسجد را سال 1297 هجری قمری و زمان سلطنت ناصرالدین شاه ساخت.

تاریخچه

شاهزاده هما خانم که در اواخر عمرش عازم سفر حج شده بود نذر کرد پس از بازگشت به تهران در سال 1297، مسجد و مدرسه‌ای در تهران بنا کرده و آن را وقف نماید و از یکی از علمای نجف نیز برای امامت مسجد دعوت به عمل آورد. ملاعلی محمد، از علمای نجف دعوت او را پذیرفت و برای این امر به تهران آمد.هما خانم در نزدیکی باغ پسرش عبدالحسین میرزا در منطقه‌ای معروف به گاو گل آباد (خیابان وحدت اسلامی کنونی)، زمینی برای مسجد خرید. بعد از تعیین قبله در این زمین، ملاعلی محمد نماز ظهر را با شرکت علماء و طلاب و مردم محل در این محل خواند و بعد از آن هماخانم، کلنگ احداث مدرسه و مسجد جدید را در محل اقامه نماز ملاعلی محمد به زمین زد. به این ترتیب کار ساخت این مسجد و مدرسه آغاز شد. تا زمانی که بنای مسجد تمام نشده بود نماز جماعت در زیر چادر، به امامت ملاعلی محمد، اقامه می‌شده است.وی در ضمن ساخت مدرسه و مسجد، درصدد تهیه موقوفاتی برای مدرسه و مسجد نیز برآمد.

مشخصات بنا

مساحت زمین مسجد هزار و دویست متر مربع است. شبستان در ضلع شمالی و کتابخانه در ضلع جنوبی صحن، در امتداد در مسجد و دفتر مدیر مسجد چند پله پایین‌تر از صحن، در ضلع شرقی قرار دارند. همچنین در سمت چپ مسجد، پشت کتابخانه، صندوق قرض‌الحسنه مهدیه قرار دارد. مسجد شاهزاده خانم، تنها دارای یک ورودی است که در گوشه جنوب شرقی واقع شده است. روی دیوار ضلع شرقی ایوان کوچک جلوی در، کتیبه زیر با خط ثلث سفید، روی زمینه لاجوردی، با حاشیه‌کشی لاجوردی رنگ و نقوش گل وجود دارد:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله

من تعلم العلم للتکبر مات جاهلاً

و من تعلم العلم دون العمل مات منافقاً

و من تعلم العلم للمناظرة مات فاسقاً

و من تعلم العلم لکثره المال مات زندیقاً

و من تعلم العلم للعمل مات مؤمنا

ملحقات

مدرسه: مدرسه، شش حجره داشت و طلبه‌هایی که از طالقان و یا شهرهای مازندران به طهران می‌آمدند، در مدارس سپهسالار، خان مروی و شاهزاده خانم اقامت کرده و مشغول تحصیل می‌شدند.

کتابخانه: مدرسه شاهزاده هماخانم که سال 1300 هجری قمری و همزمان با مسجد ساخته شده، کتابخانه‌ای داشت که از جمله کتابخانه‌های ممتاز مدارس قدیمی شهر تهران بود.

آب انبار: قبلاً، مسجد شاهزاده خانم آب انباری داشت که در ضلع شمال غربی مسجد قرار داشت. در حال حاضر، آب انبار از بین رفته و اثری از آن باقی نمانده است.

کاروانسرا: تا سال 1350 ه.ش در پیش فضای کنار مسجد، کاروانسرایی شخصی قرار داشت که صاحب آن فرزند نداشت. بعدها، این کاروانسرا به مدرسه خاقانی تبدیل شد و تا ده سال بعد از انقلاب هم فعال بود. در حال حاضر، این مکان به کانون فرهنگی امام خمینی (ره) تبدیل شده است.

در منابع به وجود آشپزخانه و بالاخانه جهت سکونت خادمان مسجد و مدرسه و زیرزمینی به گنجایش هزار نفر و بالاخانه مشرف به مسجد اشاره شده است که در حال حاضر اثری از آنها دیده نمی‌شود.

مسجد اکنون یک فروشگاه و یک صندوق قرض‌الحسنه هم دارد که پس از انقلاب اسلامی بدان افزوده شده است.

تعمیرات

بنای اولیه این مسجد تا سال 1358 شمسی به شکل اولیه‌اش باقی مانده بود، اما در این سال، با توجه به این که مسجد نیاز به بازسازی و مرمت داشت، به همت هادی خسروشاهی، تعمیر و مرمت شد و به شکل امروزی درآمد. بر اساس کتیبه‌ای که کنار در مسجد نصب شده عملیات تعمیر و بازسازی مسجد،13 سال یعنی از 1358 تا 1371 به طول انجامید. به منظور تأمین هزینه‌های بازسازی سرقفلی بیست و سه مغازه از موقوفات مسجد فروخته شد و وجه آن صرف بازسازی مسجد شد. مسجد شاهزاده خانم بعد از بازسازی به مسجد الزهرا تغییر نام یافت.

موقوفات

همزمان با شروع ساخت این مسجد و مدرسه یعنی در سال 1297 هجری قمری، حاجیه شاهزاده هما خانم موقوفاتی برای مسجد و مدرسه تعیین کرد. از جمله موقوفات، سه دانگ از بازار گلوبندک با پنج باب مغازه‌های متصل به مدرسه، یک خانه پشت مسجد (غیر از خانه مسکونی امام جماعت) بود. تمام موقوفات و طرز اجرا و عمل به وقف در کتیبه‌ای به خط میرزا عمو از خوشنویسان معروف عصر نوشته شد.

صورت موقوفات سه دانگ از بازار گلوبندک با پنج باب دکان‌های متصل به مدرسه و یک خانه پشت مسجد غیر از خانه مسکونی امام جماعت است. در موقوفات مدرسه و مسجد شاهزاده خانم، هزینه تعمیرات اولویت داشت، بعد روشنایی مسجد مقدم بود، سپس ماهیانه امام جماعت و خادم مسجد و مدرسه، و آنچه باقی می‌ماند بالسویه بین طلاب تقسیم می‌شد که به هر طلبه در ماه حداکثر بیش از سه تومان نمی‌رسید و آن هم به وسیله امام جماعت داده می‌شد. موقوفات کنونی مسجد بیست و سه باب مغازه است که سرقفلی همه آنها برای ساخت مسجد واگذار شده است و مبلغ اجاره ملک توسط اداره اوقاف دریافت می‌شود. این موقوفات در دو طرف راست و چپ در اصلی مسجد واقع شده‌اند و مبالغ دریافتنی از آنها صرف هزینه‌های جاری مسجد، هزینه خدام، مراسم اعطای جوایز و اطعام در ماه محرم می‌شود. هما خانم، در متن وقف نامه شرایط خاصی برای سکونت و تحصیل طلبه‌ها در مدرسه این مسجد، تعیین کرده است.

بر اساس اسناد سازمان اوقاف و امور خیریه 33 رقبه، به کلاسه موقوفه 288- الف کد 15 تاریخ 10/8/1362 که همه ملک تجاری و مغازه است وقف این مسجد شده است.

امامان مسجد

این مسجد همواره در دست علمای طالقانی بود. اولین امام جماعت این مسجد ملاعلی محمد، از علمای نجف بود.او که اصالتاً از اهالی طالقان بود برای کسب علوم دینی به نجف رفته بود و بعد به درخواست حاجیه شاهزاده هما خانم به تهران آمد. او در تهران موقعیت شامخی را کسب کرد و مردم از تمامی محلات تهران برای شرکت در نماز جماعت وی به مسجد می‌آمدند. ملاعلی محمد قبل از طلوع آفتاب سه وعده نماز قضا می‌خواند، سپس خود اذان می‌گفت و مردمی که از دوردست آمده و شب در مسجد خوابیده بودند، برای نماز جماعت آماده می‌شدند. هنگام نماز ظهر و مغرب ازدحام بسیار بود. مردم در مقابل مبلغی، حجره‌ها را از طلاب می‌گرفتند تا فضای کافی برای نمازگزاران داشته باشند. ملاعلی محمد، در اواخر عمر بیمار شد و نمی‌توانست در اوقات نماز در مسجد حاضر شود، نماز جماعت صبح تعطیل شد، در نتیجه وی به نجف اطلاع داد که یکی از پسرهایش به تهران بیاید، و بنابراین آقا شیخ موسی به تهران آمد و هم حوزه درس را عهده‌دار شد و هم امامت جماعت را به عهده گرفت، اما نماز جماعت در مسجد از رونق افتاد زیرا آقا شیخ موسی که حوزه درس را اداره می‌کرد هنگام ورود به تهران رفته رفته با اشخاصی از قبیل فروغی، حاج سیاح و سیدنصرالله تقوی ارتباط داشت و دیگر به وضع مسجد و نماز جماعت نمی‌رسید.به همین دلیل، عبدالحسین میرزا فرمانفرما پسر هما خانم، از پسر بزرگ ملاعلی محمد درخواست کرد تا از یکی دیگر از فرزندان ملاعلی به نام شیخ علی درخواست کند به تهران آمده و به جای شیخ میرزا موسی امامت جماعت مسجد را به عهده بگیرد. مدت کوتاهی از ورود شیخ علی به مسجد نگذشته بود که به دلیل حسن رفتار و اخلاق پسندیده‌ی او، دوباره مسجد شاهزاده خانم رونق گرفت.از جمله دیگر امامان جماعت پس از این سه تن می‌توان از حاج سیدهادی خسروشاهی و سیدباقر خسروشاهی طباطبایی، از سال 1355 نام برد.

وعاظ

از واعظان معروف این مسجد نیز حاجی میرزا محمدرضا همدانی بود که در خاطرات عین السلطنه از وی به عنوان اولین واعظ شهر در سال 1314 ه.ق در دوران سلطنت مظفرالدین شاه نام برده شده است. آیت‌اللّه کاشانی نیز از دیگر علمایی است که در این مسجد منبر می‌رفته است. از دیگر واعظان این مسجد می‌توان از سیدباقر خسروشاهی طباطبایی که در جریان انقلاب اسلامی منبرهای بسیاری در مسجد داشته است و از شیخ احمد کافی یاد کرد.

متولیان

تولیت مسجد شاهزاده خانم با اولاد ارشد ذکور واقف است. اولین متولی مسجد، عبدالحسین میرزا بود. وی در زمان حیات تا کهنسالی خود در شبستان مسجد به همراه فرزندانش در مراسم‌های خاص مانند ایام محرم و شب‌های قدر به پذیرایی از علما و مردم محل پذیرایی می‌کرد. پس از فوت او شعاع الدین میرزا قهرمانی پسر عمیدالدوله متولی شد و پس از فوت او محمدولی میرزا، از اولاد فرمانفرما تولیت این مسجد را به عهده داشت. محمدولی میرزا سپس مسجد را به اوقاف واگذار کرد و هم اکنون به صورت هیئت امنایی اداره می‌شود. اعضاء هیئت امنا، اعضای شورای محله نیز هستند که در مورد برنامه‌های سالیانه مراسم مذهبی و امور مسجد تصمیم‌گیری می‌کنند.

پیوند به بیرون

1. ویکی‌پدیای فارسی

نویسنده: حکمت بروجردی